81
D E E M M A S T R A A T F I L E S
opkomst en ondergang van de RKOLB
Regelmatig springt de speurder op zijn fiets om met eigen ogen de fysieke restanten van dit stukje van het Rijke Roomse Leven te aanschouwen, en zich voor te stellen hoe het was. Geleidelijk ontstaat zo een reconstructie van de geschiedenis van de RKOLB in haar context, wat leidt tot vele verrassende ontdekkingen, en tot een groeiend inzicht.
De eerste aflevering van de Emmastraat Files is hier. Steeds onderaan een aflevering staat een link naar de volgende.
Vragen? Opmerkingen? Mail de auteur: franklyck@gmail.com.
81. Alles van waarde is weerloos.
de Statuten
 |
| de Statuten uit 1930 (EF) |
Het oudste document van de Emmastraat Files is een originele doorslag uit 1930 van de Statuten. Ik heb er in dit blog niet veel aandacht aan besteed, maar hier zijn ze, en ook hierboven. Ze opnieuw bekijkend valt me een detail op dat door voortschrijdend inzicht nu op zijn plek valt: ook hierop heeft Baur - drie decennia later - met haar rode balpen keurig het jaar genoteerd - lees nog eens de aflevering over het mysterie van de rode pen.
Dit is nóg een bewijs dat zij zich grondig moet hebben verdiept in de geschiedenis van haar bibliotheek, en speciaal in die van het filiaal waarvan ze in de jaren '60 hoofd was: de Emmastraat.
Baur heeft ergens in die jaren duidelijk het gehele archief zitten ordenen door documenten chronologisch te schikken. Wie verbaast zich erover? In dit blog heeft ze al een uitstekende indruk achtergelaten: zij was iemand die haar zaakjes kende en wist waarover zij sprak. Hopelijk heeft ze niet al te veel weggegooid, maar ik heb veel vertrouwen in haar. Wat een bijzondere papieren heeft ze voor ons bewaard.
Tussen ons: de wetenschap dat Baur zestig jaar geleden in mijn papieren zat te wroeten zoals ik dat nu ook aan het doen ben, schept een band. Haar gewroet had net zo goed vijfhonderd jaren kunnen hebben plaatsgevonden. Tijd heeft geen vat op dit gevoel.
 |
| de Statuten: detail, met ook de naam van het allereerste filiaalhoofd |
een oude wens
Deze aflevering het nieuwste, tevens laatste document van de Emmastraat Files.
Het is een uitnodiging; een dubbelgevouwen kartonnetje. De foto's hieronder spreken voor zich.
 |
| uitnodiging voor opening filiaal Bertelmanplein, 1985 (EF) |
 |
| uitnodiging voor opening filiaal Bertelmanplein (EF) |
 |
| uitnodiging voor opening filiaal Bertelmanplein (EF) |
 |
| uitnodiging voor opening filiaal Bertelmanplein (EF) |
In 1985 zou eindelijk de vijfentwintig jaar oude wens van Baur in vervulling gaan: filiaal Emmastraat kreeg een nieuw onderkomen. Voor de verandering was het geen voormalig woonhuis, maar een echt, solide bedrijfspand. Geen stank van grondwater meer, eeuwig verstopte wc's en muren waarin de blauwe rot huishield. Ook de uitgehaggelde deuren en de sinister doorbuigende vloerbalken zullen nu definitief tot het verleden hebben gehoord. Niet dat Baur er zelf nog van heeft kunnen profiteren: zij was na de fusie van 1970 in rook opgegaan.
Een halve eeuw heeft dus het filiaal van de RKOLB, later de OBA, in de Emmastraat gezeten. Op 4 mei 1935 was het er naartoe verhuisd vanaf de oorspronkelijke plek in de Jacob Obrechtstraat. Lees nog eens aflevering 32 en volgende.
Jop van Epen
Het nieuwe onderkomen op het Bertelmanplein bevond zich een kilometer ten westen van het oude, in de Stadionbuurt. Die uitnodiging is leuk. Jammer alleen dat de foto van het pand weinig flatteus is.
Het blok, bestaande uit woningen en een paar winkelpanden, werd precies honderd jaar geleden gebouwd. Architect was de socialist J.C. van Epen. Die wordt wel tot de Amsterdamse School gerekend, maar daar is hij toch een vreemde eend in de bijt door zijn vaak monumentale aanpak, en ook omdat hij uitgesproken calvinistisch omging met frutsels aan de gevels. Amsterdamse Schoolarchitecten waren daar nu juist dol op. Kijk bijvoorbeeld naar de weelderige krullen, rondingen en tierelantijnen van de scheppingen van Michel de Klerk.
Van Epen daarentegen goot zijn blokken aan het Bertelmanplein in een hoekige stijl. Hij kruidde zijn ontwerpen met verticale lijnen die net niet helemaal verticaal waren, wat het iets kasteelachtigs gaf - zou dit verband houden met het feit dat Jop ook sprookjes schreef?
Heel veel verder ging het niet wat frutsels betreft. Maar dit is wel zo karakteristiek voor de bouwer, dat je de blokken van zijn hand er makkelijk uitpikt die her en der in Amsterdam staan, zoals in de Harmoniehof in oud-Zuid en in de Diamantbuurt.
 |
| de schilder, sprookjesschrijver én architect J.C. van Epen |
Een ander kenmerk van Jops signatuur was dat hij graag bakstenen ad random in verschillende kleuren op elkaar stapelde. Deze onregelmaat veroorzaakt een prettige tinteling in het oog dat erop valt. Je kan het vergelijken met de opzettelijke oneffenheid in het rood van een handgeknoopt Perzisch tapijt. Net als bij een late Rembrandt of ook bij een creatie van ministeck moet je wel een stapje naar achteren doen, want anders ziet het er alleen maar vlekkerig uit.
Dat effect valt nu juist weg op de zwart-wit foto. Dat deze bovendien weinig contrastrijk is, maakt het er niet beter op.
 |
| het pand zoals het nu is (eigen foto) |
 |
| een detail: u staat te dichtbij (eigen foto) |
Op slechts 107 meter staat overigens de Agneskerk, waar vijftien jaar na de oplevering van het Bertelmanplein Kapelaan Knots op een zo onvergetelijke wijze aan zijn einde zou komen.
 |
| het hoekpand waar het filiaal zat, met op de achtergrond de toren van de Agneskerk (eigen foto) |
 |
| helemaal rechts het nu leegstaande hoekpand (eigen foto) |
 |
| inrichting van het filiaal, 1984: de heer Blok pakt boeken uit (foto Frans Busselman) |
onbetaalbaar
Precies twintig jaar later, in 2005, verkaste het filiaal opnieuw en voorlopig voor het laatst, deze keer naar nieuwbouw onder de rook van het Olympisch Stadion. Het was tijdens deze verhuizing dat onze Emmastraat Files in de vuilnisbak belandden. Al te grondig opgeruimd? Ik kom daar de volgende keer - de laatste aflevering - op terug.
 |
| Jan Bertelman in 1835 (Beeldbank) |
Het hoekpand op het Bertelmanplein, genoemd naar de toen ook al volkomen vergeten Jan Bertelman, is na het vertrek van het filiaal in 2005 voor andere doelen gebruikt, maar staat inmiddels alweer een jaar of twee leeg. Op papier heeft het nog steeds een economische bestemming. De huurprijs per vierkante meter maakt het voor een buurtgerichte onderneming echter onbetaalbaar.
Een buurtbewoner vertelde me dat er door omwonenden tekeningen zijn gemaakt, die laten zien dat het pand kan worden verbouwd tot drie betaalbare appartementen. Goed tegen de woningnood, goed voor de buurt, goed voor alles. Helaas kan of wil de gemeente niet afwijken van het bestemmingsplan. En zo zit alles muurvast in de in kaders vastgeklonken bureaucratie.
 |
| de binnenkant van het oude filiaal (eigen foto) |
reis door tijd en ruimte
 |
| De reis van het filiaal van 1930 tot 1985 |
Hierboven de reis die de Emmastraat Files hebben afgelegd tussen 1930 en 1985: almaar naar west-zuidwest.
Maar ook daarna is het filaal door blijven kruipen naar de periferie van het uitdijende Amsterdam; zie het kaartje hieronder.
De plattegrond is uit 1930, het stichtingsjaar van de RKOLB. Raak niet in de war van het August Allebéplein op de plek waar de Minervalaan tegen de Apollolaan aanbotst. De ene helft is sinds 1960 een naamloos miniatuurparkje. Op de andere helft verrees in '58 het nieuwerwetse Hilton Hotel, terwijl het plein zelf met naam en al verhuisde naar Nieuw-west. Hoe wonderlijk dat uitgerekend daar, in 1961, een filiaal van de RKOLB zou worden opgericht.
 |
| De reis van het filiaal van 1930 tot 2005 |
Nu kunnen we eindelijk de gehele weg reconstrueren die het archief van filiaal Augustinus (weet u nog, aflevering 1?) aflegde voordat het op mijn bureau belandde. Tijdens de reis door tijd en ruimte groeide en groeide het, maar vermoedelijk zal er ook wel eens wat in gesaneerd zijn.
 |
| uitnodiging voor de inzegening van het filiaal St. Augustinus, 1930 (EF) |
1. 1930 - 1935: Jacob Obrechtstraat 36
De oudste documenten van de Emmastraat Files dateren uit die tijd: de eerder genoemde Statuten, de foto van het pand en van de Centrale op de Herengracht, het allereerste Jaarverslag, de twee dienstroosters, de handgeschreven Wordingsgeschiedenis, en nog veel meer.
2. 1935 - 1984: Emmastraat 16
Tot de fusie in 1970 werden toegevoegd: papieren en foto's rond de verhuizing in '35, een brief aan Kapelaan Knots, foto's uit 1941, de befaamde fotoshoot van the A-Team, het verzoek aan het Bestuur om betere arbeidsvoorwaarden, de oekaze, een krantenartikel over de opkomst van de televisie, de boze brieven van Baur, het interview met Bep (waarvan ik denk dat Baur het persoonlijk heeft uitgeknipt), foto's uit de jaren '60, de verzuchting naar een zuilloze toekomst, tientallen Jaarverslagen, en nog veel meer. In 1970 is de kartonnen archiefmap die het allemaal overleefde definitief gesloten, ik wed door Baur zelf.
 |
| de map waarin het archief zat, uit 1930 (EF) |
De paar foto's van na die tijd die we hier besproken hebben zullen er niet in hebben gezeten. Waarschijnlijk zijn die in 2005 als bijvangst uit de kliko gevist.
3. 1985 - 2005: Bertelmanplein 90
In deze periode heeft de map waarschijnlijk verder liggen verstoffen tussen aanwassende stapels notulen, correspondentie, en alles wat een openbare bibliotheek dagelijks binnenkrijgt. Allengs raakte hij verder verweesd, en nam hij steeds meer kenmerken aan van zijn omgeving, totdat hij in 2005 vrijwel onzichtbaar was geworden.
Sinds dat jaar ligt het archief bij mij, vier kilometer oostwaarts.
Volgende keer de laatste aflevering. Daarin probeer ik de vraag te beantwoorden die al vanaf aflevering 1 boven dit project hing: Waarom? Waarom? Waarom?
=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=
Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:
"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."
Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.
Ons Amsterdam, artikel over de geschiedenis van de RKOLB, feitelijk een samenvatting van dit blog: hier.
Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:
hier (pdf).
extra service:
Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.
Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.
Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!
Volgende keer: 82. De Emmastraat Files. Hier.
Vorige keer: 80. Een filiaal in verval. Hier.
