12
D E E M M A S T R A A T F I L E S
D E E M M A S T R A A T F I L E S
verzuiling en ontzuiling van de openbare bieb
12. De bieb van Geloof en Wetenschap
het wapen van de strijdbare katholiek
eindelijk
Zeven jaar later, in 1891, trok G en W dan dus eindelijk in dat nieuwe eigen pand, Herengracht 415. Zie vorige aflevering.
Hier aan ruimte geen gebrek en in 1905 gebeurde het: de R.K. Keurboekerij was een feit, een bibliotheek én leeszaal voor heel katholiek Nederland, en de opvolger van het Leesgezelschap.
Keurboekerij?
Boekerij is een inmiddels in onbruik geraakt synoniem voor bibliotheek.
En een keurboek is, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, een benaming voor een boek, innerlijk en soms ook tevens uiterlijk van uitgelezen, exquise hoedanigheid.
Een keurboekerij is dus een bibliotheek die bestaat uit kwalitatief hoogwaardige boeken, geen pulp, geen allemansspul, geen goedkope rommel.
de Boekmanstichting
Wat is er een heerlijker gezicht dan een bibliotheek waar de boeken uit de kasten puilen of op stapels op de grond of op stoelen liggen wegens ruimtegebrek, kortom: een goed gebruikte, levende bibliotheek? Niks "spiegelen" hier, het veel later in zwang geraakte gebruik om bibliotheekboeken zodanig met militaire precisie in de kast te zetten, dat ze eruit zien alsof je er niet aan mag komen. De R.K. Keurboekerij van de Vereniging Geloof en Wetenschappen zag eruit om van te watertanden.
Ook voor deze aflevering heb ik gebruik gemaakt van het boekje Herengracht 415 : 100 jaar geloof, wetenschap & cultuur van Karin Jongbloed, uitgegeven door, hoe kan het ook anders, de Boekmanstichting.
Met dank aan de mensen werkzaam bij de Boekmanstichting, voor de gastvrije rondleiding door het pand aan de Herengracht.
De vorige keer bleek hoeveel belang de zelfbewuste strijdbare katholiek aan het boek hechtte als middel om het geloof te versterken en te verspreiden. De Amsterdamse katholieke vereniging Geloof en Wetenschap (G en W) onderschreef dit belang. Wat was er daarom logischer dan de stichting van een bibliotheek in het nieuwe nieuwe pand van G en W aan de Herengracht? Nee, geen zorgen: die ging er komen, dat was onvermijdelijk, maar nog even geduld.
 |
| De Krijtberg aan het Singel, 1883, oude ansicht |
Want er ging nog een evolutionaire stap aan vooraf: twintig jaar daarvoor, in 1884, richtte G en W, die toen nog in de Krijtberg zat, een zogenaamd Leesgezelschap op. Doel: het verspreiden van literatuur die door de katholieke beugel kon. Je kon je op deze literatuur abonneren als op een leesportefeuille. Lees wat De Tijd schreef.
 |
| over de oprichting van het Leesgezelschap. De Tijd, 22 december 1884 (Delpher) |
Samenvatting: onttrekking aan den geest van lichtzinnigheid en onverschilligheid was het ene doel. Het andere was het opwerpen van een dam tegen het ongeloof en de valsche wetenschap, die toegang trachtte te krijgen ja ook in katholieke familiekringen. Dit Leesgezelschap was een van de kiemen waar bijna een halve eeuw later de RKOLB uit zou ontstaan.
Zeven jaar later, in 1891, trok G en W dan dus eindelijk in dat nieuwe eigen pand, Herengracht 415. Zie vorige aflevering.
Hier aan ruimte geen gebrek en in 1905 gebeurde het: de R.K. Keurboekerij was een feit, een bibliotheek én leeszaal voor heel katholiek Nederland, en de opvolger van het Leesgezelschap.
Keurboekerij?
Boekerij is een inmiddels in onbruik geraakt synoniem voor bibliotheek.
En een keurboek is, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, een benaming voor een boek, innerlijk en soms ook tevens uiterlijk van uitgelezen, exquise hoedanigheid.
Een keurboekerij is dus een bibliotheek die bestaat uit kwalitatief hoogwaardige boeken, geen pulp, geen allemansspul, geen goedkope rommel.
door één deur
De woorden geloof en wetenschap in één naam wringen wat toch? In 1905 was dit kennelijk ook al een gedurfde combinatie, althans dat doen de vele pogingen vermoeden die er werden ondernomen om de lezer uit te leggen dat de twee echt wel prima door één deur konden. Wat schreef het Geïllustreerd Zondagsblad voor Katholieken bij de opening van de Keurboekerij?
De stemmig artistiek gemeubileerde zalen nooden als vanzelf de bezoeker tot studie uit, een studie, die als einddoel in hem de overtuiging zal versterken, dat geloof en wetenschap geen antipoden, maar in tegendeel onscheidbaar met elkander vereenigd dienen te zijn.
(letters vet gemaakt door mij)
Hoe dat dan moest, stond er niet bij. Om twijfelaars over te halen voegde het Zondagsblad hier aan toe:
Een lees- en studiezaal annex bibliotheek, die een ruim opgevat apologetisch karakter draagt [...] doch daarmeê is niet bedoeld dat enkel boeken met zuiver apologetische strekking voorhanden zijn, integendeel, maar dat alle boeken den lezer tot de overtuiging brengen, dat geloof en wetenschap niet zich verhouden als water en vuur, doch in de schoonste harmonie met elkander verkeeren.
En de retorische vraag:
.... waar kon de jonkman die een uitgebreide blik wilde bekomen over onze letterkunde, waar kon hij dien verkrijgen zonder te worden bezoedeld door de vele mestvaalten in onze literatuur opgeworpen?
Bij de Keurboekerij! Maar tegelijkertijd:
Men moet de denkwijze der tegenstanders kennen, om die met succes te kunnen bestrijden. Daarom vindt men er ook geschriften van vele andersdenkenden. Uit de aard der zaak is de leesinrichting dus niet voor kinderen.
Niet voor kinderen! Twee doelstellingen: bescherming en confrontatie. Daar spreekt weerbaarheid uit en een sterk zelfbewustzijn.
Je verdiepen in de geschriften van vele andersdenkenden. Vergelijk dit fraaie streven met de moderne betreurenswaardige tendens waarin mensen zich juist terugtrekken in hun eigen bubbel, en zich afsluiten voor de denkbeelden die daar niet in passen.
Je verdiepen in de geschriften van vele andersdenkenden. Vergelijk dit fraaie streven met de moderne betreurenswaardige tendens waarin mensen zich juist terugtrekken in hun eigen bubbel, en zich afsluiten voor de denkbeelden die daar niet in passen.
dédain
De katholieke pers had lovende woorden voor het initiatief. Met nauwelijks verholen dédain waarschuwde De Tijd zijn lezers voor zgn. neutrale openbare bibliotheken.
 |
| De Tijd, 5 januari 1910 (Delpher) |
Dat dédain was overigens geheel wederzijds, en zo zou het nog wel even blijven.
In aflevering 1 was de dédain-rijke brochure Roomse straat-terreur van papenhater J.H. Scheps al ter sprake gekomen. Maar ook veel recenter was er nog sprake van veel dédain. Zo kregen de kinderen van mijn eigen katholieke lagere school in Amsterdam-West zeer onvriendelijk Katholieken Elastieken! naar het hoofd geslingerd door scholieren van de belendende openbare lagere school.
Omgekeerd scholden wij hen uit voor het veel beter bekkende Openbaren stinksigaren! Het wederzijdse wantrouwen zat er dus diep in, het zat in de genen. Wij katholieke kinderen wisten: die stinksigaren waren heidenen, en heidenen gingen naar de hel. We bekeken hen met een mengeling van minachting en medelijden.
In aflevering 1 was de dédain-rijke brochure Roomse straat-terreur van papenhater J.H. Scheps al ter sprake gekomen. Maar ook veel recenter was er nog sprake van veel dédain. Zo kregen de kinderen van mijn eigen katholieke lagere school in Amsterdam-West zeer onvriendelijk Katholieken Elastieken! naar het hoofd geslingerd door scholieren van de belendende openbare lagere school.
Omgekeerd scholden wij hen uit voor het veel beter bekkende Openbaren stinksigaren! Het wederzijdse wantrouwen zat er dus diep in, het zat in de genen. Wij katholieke kinderen wisten: die stinksigaren waren heidenen, en heidenen gingen naar de hel. We bekeken hen met een mengeling van minachting en medelijden.
 |
| "Roomse straat-terreur, maar.... Amsterdam ligt niet in Limburg" door J.H. Scheps (Delpher) |
de Boekmanstichting
Al meer dan veertig jaar zit de Boekmanstichting, het onafhankelijke kenniscentrum voor kunst, cultuur en beleid in Nederland, in het pand aan de Herengracht.
Geheel in stijl gebruikt ook deze stichting de oude zalen als bibliotheek. Gelukkig is nog veel in de oorspronkelijke luisterrijke staat. Sterker nog, de stichting heeft veel decoraties en ornamenten laten restaureren. Wat is er leuker dan de huidige situatie te vergelijken met de oude?
 |
| De Dames Bibliotheek van G en W op de 1e verdieping Van Herengracht 415, 1911 (Archief Ned. Provincie der Jezuïeten) |
 |
| Dezelfde ruimte in 2019 (eigen foto) |
 |
| De Heeren Bibliotheek van G en W op de 2e verdieping, 1911 (Archief Ned. Provincie der Jezuïeten) |
 |
| Dezelfde ruimte in 2019 (eigen foto) |
Een Dames- en een Herenbibliotheek. Ze werden gescheiden gehouden, maar hoe zouden ze zich inhoudelijk van elkaar hebben onderscheiden? Helaas, we weten het niet.
De uitleencijfers zaten al vanaf het begin in de lift: van 850 in 1905 tot 23.000 in 1909, met opmerkelijk weinig verschil tussen de Dames- en de Herenbieb. Er was kennelijk een grote behoefte aan een dergelijke instelling.
De uitleencijfers zaten al vanaf het begin in de lift: van 850 in 1905 tot 23.000 in 1909, met opmerkelijk weinig verschil tussen de Dames- en de Herenbieb. Er was kennelijk een grote behoefte aan een dergelijke instelling.
 |
| Een andere bibliotheekzaal in het pand, waar zo te zien hard werd gewerkt. (Archief Ned. Provincie der Jezuïeten) |
 |
| Dezelfde ruimte in 2019 (eigen foto) |
En nog twee foto's, eveneens uit 1911.
 |
| tijdschriftenafdeling van de Damesbibliotheek? (Archief Ned. Provincie der Jezuïeten) |
 |
| Vermoedelijk de Heerenbibliotheek? (Archief Ned. Provincie der Jezuïeten) |
 |
| Het sierlijke logo van de vereniging met de letters F en S (Fides (Geloof) en Scientia (Wetenschap)) zit nog steeds in het raamwerk (eigen foto) |
 |
| En een uil hoog tegen het plafond (eigen foto). Uiteraard fladderen er ook nog steeds een paar Fides-uilen rond. |
watertanden
Wat is er een heerlijker gezicht dan een bibliotheek waar de boeken uit de kasten puilen of op stapels op de grond of op stoelen liggen wegens ruimtegebrek, kortom: een goed gebruikte, levende bibliotheek? Niks "spiegelen" hier, het veel later in zwang geraakte gebruik om bibliotheekboeken zodanig met militaire precisie in de kast te zetten, dat ze eruit zien alsof je er niet aan mag komen. De R.K. Keurboekerij van de Vereniging Geloof en Wetenschappen zag eruit om van te watertanden.
Ook voor deze aflevering heb ik gebruik gemaakt van het boekje Herengracht 415 : 100 jaar geloof, wetenschap & cultuur van Karin Jongbloed, uitgegeven door, hoe kan het ook anders, de Boekmanstichting.
Met dank aan de mensen werkzaam bij de Boekmanstichting, voor de gastvrije rondleiding door het pand aan de Herengracht.
Volgende keer: 13. Voorbereidingen voor een huwelijk (1): hier.
Vorige aflevering (11. De Krijtberg): hier.
