47
D E E M M A S T R A A T F I L E S
D E E M M A S T R A A T F I L E S
opkomst en ondergang van de RKOLB
47. Hetgeen bestaat, bloeit
aan de bak
In deze aflevering opnieuw de Jaarverslagen van 1931 tot 1938. In de vorige aflevering verlaagden we onszelf met mieren neuken over stijl, papier en zelfs het typelint. Deze keer kijken we naar de inhoud, we gaan zoeken naar lijnen en tendenzen.
Het beeld dat zichtbaar wordt door deze Verslagen naast elkaar te leggen, is dat er hard werd gewerkt om het bedrijf én het aantal lezers uit te bouwen overeenkomstig de opdracht die men zichzelf bij de oprichting had gesteld. Een grote spelbreker was de zware economische crisis die Nederland hard had getroffen. Die crisis wordt nergens met zoveel woorden benoemd, maar hangt als een donkere wolk boven de Jaarverslagen:
Tegelijk heerste er een sfeer van niet bij de pakken neerzitten. De situatie is weinig rooskleurig, maar kop op, want hetgeen bestaat, bloeit:
Uit reconstructie van het personeelsbestand in deze jaren blijkt dat er veel tussen de Herengracht en filiaal Augustinus werd geschoven om een minimale bezetting mogelijk te maken.
Eenvoudig was die reconstructie niet. Weliswaar bevat ieder Jaarverslag een kopje Personeel, waar dan een paar namen onderstaan. Heel vaak moeten we het echter doen met het frustrerende zinnetje Personeel: hierin werd geen wijziging aangebracht.
Aangezien er echter een paar Jaarverslagen ontbreken en men niet altijd even secuur met het aanduiden van wisselingen is geweest, blijven er nog een paar witte vlekken bestaan.
Hieronder een alinea uit Verslag 1934 waar ik echt blij van werd:
Wel werd ik weer op een dwaalspoor gebracht door de naam L. Tiebackx, die ook in een ander Verslag staat. Een zus van de inmiddels bekende H. Tiebackx? Na lang gespit en enig nadenken moest ik zachtjes vloekend vaststellen dat het wel om dezelfde persoon moest gaan: H's (Helene) voorletter was verkeerd geschreven, en de fout was waarschijnlijk in het verslag van het jaar erna gedachteloos overgenomen.
Twijfel, twijfel, aangezien destijds iemand wel degelijk structureel ieder Jaarverslag op fouten doorvlooide. Hoeft hij ze deze typo kunnen missen?
Sommige van de correcties vielen me pas op nadat ik de documenten had gescand en vergroot; het potlood lijkt in de loop van zo'n vijfenzeventig jaar ook aardig te zijn vervaagd.
Een aardig voorbeeld hieronder, eerst de hele frase en daarna een detail daarvan. De woorden behaalden... haar assistentsdiploma... met goed gevolg, je leest er zo overheen, maar ze vormen een pleonasme en zijn dus overbodig. Niets is de correctrice ontgaan, en ik heb reden om aan te nemen dat dit mej. Hermans was, hoofd van filiaal Augustinus en wellicht vanuit die functie tevens het pietste Pietje Precies.
Ook inhoudelijk ontsnapte niets aan haar aandacht:
Is het niet prachtig om deze enorm secure eindcontrole in werking te zien, een fijne zeef waarmee zelfs de kleinste ongerechtigheden door de eindbazin werden weggefilterd?
Door vergelijking van de Verslagen wordt ook heel fraai het mechanisme zichtbaar waarin er jaarlijks stagiaires (volontairs) werden aangevoerd, die dan twee jaar meedraaiden. Zij deden de assistentsopleiding en werkten voor nop, in de hoop dat ze na hun opleiding volwaardig zouden gaan meedraaien - inclusief een salaris. In de praktijk was er echter chronisch geen geld, en dus vaak ook geen betaald werk. De bovengenoemde Hélène Tiebackx, die we nog als Zus T. en Zus Tiebax kennen van de roosters uit aflevering 24, vertelt in een interview uit 1976 hoe dat ging. Dat erg aardige vraaggesprek, van meer dan veertig jaar na dato dus, daar gaan we het later nog wel eens uitgebreid over hebben.
In die iemand uit Haarlem herkennen we natuurlijk de goedlachse Haarlemse boekverkopersdochter Maria Coebergh.
Wat voor werk er ondanks alle met de crisis samenhangende moeilijkheden nog werd verzet, is bijna onvoorstelbaar. Men draaide portable catalogi in elkaar, en dat moet echt eenbeestenwerk monnikenwerk zijn geweest in het tijdperk van vóór computers en printers. Een filiaal verhuisde omdat de eigenaar van het pand op de fles was gegaan. Voortdurend moesten er kasten en planken bij worden getimmerd. Er werden contacten onderhouden met de belangrijkste katholieke periodieken. En:
Sommige oudere lezers zullen de cyclostyle nog wel kennen onder de vaker gebruikte naam stencilmachine: een apparaat dat een verrukkelijke zware geur uitdampte van olie, inkt en zweet. Stencillen was ook fysiek werk dat een redelijke conditie vereiste. Zo'n apparaat producerende een hypnotiserend ritmisch en verslavend lawaai. Hier het verrukkelijke geluid van een enigszins vergelijkbare machine. Stel u de vreugde voor die het stencillen van dit tweede supplement op de roman-catalogus te weeg moet hebben gebracht.
In 1937 kwamen er twee zogenaamde wisselbibliotheken bij in de pastorieën van de Thomaskerk in de Vechtstraat en de splinternieuwe Augustinuskerk aan de Kalfjeslaan: respectievelijk de St. Christophorus- en de St. Willibrordusbibliotheek. De collectie van zo'n wisselbibliotheek bestond doorgaans uit delen van de collecties van andere vestigingen die, het woord suggereert het al, regelmatig werden gewisseld.
Het jaar daarop, in 1938, kwam er dan eindelijk, crisis of geen crisis, een heel nieuw filaal bij: St Paulus aan de M.H. Trompstraat. Net als filiaal Augustinus zat het in een rijtjeswoonhuis, maar deze keer in een arbeidersbuurt (wat we van filiaal Augustinus niet kunnen zeggen). Er zal heel wat te vertimmeren zijn geweest. Zou de heer Rodenberg hiervoor zijn ingezet?
Aangezien de leden van de Herengracht die in West woonden rücksichtslos naar de kaartenbak van dit nieuwe filaal werden overgeheveld, had St Paulus op de eerste dag meteen al 103 leden.
Ondertussen moest er ook het hoofd worden geboden aan allerlei schorriemorrie. Het was zelfs nodig om vandalismebestendig meubilair aan te schaffen:
En dan het belangrijkste: de heerlijke statistieken. Ze staan in ieder van deze Jaarverslagen. Wat is er zoal bijgehouden? Het aantal bezoekers van de leeszaal en het aantal leden per filiaal, alles gesorteerd op geslacht; het aantal geleende boeken naar soort. De leden waren ook nog uitgesplitst naar de hoogte van de contributie: in 1935 bestonden er maar liefst negentien verschillende tarieven, losjes gebaseerd op draagkracht, van 1 tot 10 gulden. In totaal één lid betaalde het hoogste tarief. Wat een bijzondere dag zal dat zijn geweest voor het filiaal.
De cijfers over 1931 tot en met 1938 laten een geleidelijke stijging van alles zien: van het aantal leden, bezoekers, geleende boeken, en het aantal boeken in het bezit. Het gaat allemaal langzaam. Aan de Herengracht bijvoorbeeld werden er in 1931 zo'n 42.000 boeken geleend; in 1937 waren het er drie keer zoveel.
Er is één constante: de zeer ongelijke verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke bezoekers aan de leeszaal. Door de jaren heen ligt die steeds op ongeveer 6 op 1. Intrigerend.
Jaarverslag 1939 heb ik bewaard voor de volgende keer. Dan zal ook duidelijk worden waarom.
"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."
Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.
Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:
extra service:
Het beeld dat zichtbaar wordt door deze Verslagen naast elkaar te leggen, is dat er hard werd gewerkt om het bedrijf én het aantal lezers uit te bouwen overeenkomstig de opdracht die men zichzelf bij de oprichting had gesteld. Een grote spelbreker was de zware economische crisis die Nederland hard had getroffen. Die crisis wordt nergens met zoveel woorden benoemd, maar hangt als een donkere wolk boven de Jaarverslagen:
 |
| uit het Jaarverslag 1933 (EF) |
 |
| uit het Jaarverslag 1934 (EF) |
frustrerend
Uit reconstructie van het personeelsbestand in deze jaren blijkt dat er veel tussen de Herengracht en filiaal Augustinus werd geschoven om een minimale bezetting mogelijk te maken.
Eenvoudig was die reconstructie niet. Weliswaar bevat ieder Jaarverslag een kopje Personeel, waar dan een paar namen onderstaan. Heel vaak moeten we het echter doen met het frustrerende zinnetje Personeel: hierin werd geen wijziging aangebracht.
Aangezien er echter een paar Jaarverslagen ontbreken en men niet altijd even secuur met het aanduiden van wisselingen is geweest, blijven er nog een paar witte vlekken bestaan.
Hieronder een alinea uit Verslag 1934 waar ik echt blij van werd:
 |
| uit Jaarverslag 1934 (EF) |
 |
| L. Tiebackx: typo (EF) |
fijne zeef
Twijfel, twijfel, aangezien destijds iemand wel degelijk structureel ieder Jaarverslag op fouten doorvlooide. Hoeft hij ze deze typo kunnen missen?
Sommige van de correcties vielen me pas op nadat ik de documenten had gescand en vergroot; het potlood lijkt in de loop van zo'n vijfenzeventig jaar ook aardig te zijn vervaagd.
Een aardig voorbeeld hieronder, eerst de hele frase en daarna een detail daarvan. De woorden behaalden... haar assistentsdiploma... met goed gevolg, je leest er zo overheen, maar ze vormen een pleonasme en zijn dus overbodig. Niets is de correctrice ontgaan, en ik heb reden om aan te nemen dat dit mej. Hermans was, hoofd van filiaal Augustinus en wellicht vanuit die functie tevens het pietste Pietje Precies.
 |
| een vrijwel onzichtbare doorhaling in Jaarverslag 1934 (EF) |
 |
| de vrijwel geheel vervaagde doorhaling, detail |
 |
| Nog een vrijwel onzichtbare opmerking in Jaarverslag 1934 (EF) |
volontairs
Door vergelijking van de Verslagen wordt ook heel fraai het mechanisme zichtbaar waarin er jaarlijks stagiaires (volontairs) werden aangevoerd, die dan twee jaar meedraaiden. Zij deden de assistentsopleiding en werkten voor nop, in de hoop dat ze na hun opleiding volwaardig zouden gaan meedraaien - inclusief een salaris. In de praktijk was er echter chronisch geen geld, en dus vaak ook geen betaald werk. De bovengenoemde Hélène Tiebackx, die we nog als Zus T. en Zus Tiebax kennen van de roosters uit aflevering 24, vertelt in een interview uit 1976 hoe dat ging. Dat erg aardige vraaggesprek, van meer dan veertig jaar na dato dus, daar gaan we het later nog wel eens uitgebreid over hebben.
 |
| uit een interview met Hélène ("Zus") Tiebackx, 1976 (Boekje Open) |
 |
| de goedlachse Maria Coebergh, hier in '39 (EF) |
monnikenwerk
Wat voor werk er ondanks alle met de crisis samenhangende moeilijkheden nog werd verzet, is bijna onvoorstelbaar. Men draaide portable catalogi in elkaar, en dat moet echt een
 |
| tweede supplement, Jaarverslag 1934 (EF) |
 |
| cyclostyle-machine, 1913 (bron: Zwiggelaar Auctions) |
wisselbibliotheken
In 1937 kwamen er twee zogenaamde wisselbibliotheken bij in de pastorieën van de Thomaskerk in de Vechtstraat en de splinternieuwe Augustinuskerk aan de Kalfjeslaan: respectievelijk de St. Christophorus- en de St. Willibrordusbibliotheek. De collectie van zo'n wisselbibliotheek bestond doorgaans uit delen van de collecties van andere vestigingen die, het woord suggereert het al, regelmatig werden gewisseld.
 |
| Thomaskerk, hoek Rijnstraat - Vechtstraat (inmiddels gesloopt) |
 |
| over de opening van filiaal M.H. Trompstraat, Jaarverslag 1938 (EF) |
 |
| M.H. Trompstraat (Beeldbank Amsterdam) |
Ondertussen moest er ook het hoofd worden geboden aan allerlei schorriemorrie. Het was zelfs nodig om vandalismebestendig meubilair aan te schaffen:
 |
| Jaarverslag 1938 (EF) |
de statistieken
En dan het belangrijkste: de heerlijke statistieken. Ze staan in ieder van deze Jaarverslagen. Wat is er zoal bijgehouden? Het aantal bezoekers van de leeszaal en het aantal leden per filiaal, alles gesorteerd op geslacht; het aantal geleende boeken naar soort. De leden waren ook nog uitgesplitst naar de hoogte van de contributie: in 1935 bestonden er maar liefst negentien verschillende tarieven, losjes gebaseerd op draagkracht, van 1 tot 10 gulden. In totaal één lid betaalde het hoogste tarief. Wat een bijzondere dag zal dat zijn geweest voor het filiaal.
 |
| Contributie naar draagkracht, uit Jaarverslag 1935 (EF) |
Er is één constante: de zeer ongelijke verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke bezoekers aan de leeszaal. Door de jaren heen ligt die steeds op ongeveer 6 op 1. Intrigerend.
Jaarverslag 1939 heb ik bewaard voor de volgende keer. Dan zal ook duidelijk worden waarom.
=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=
Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:
"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."
Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.
Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:
hier (pdf).
extra service:
Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.
Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.
Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!
Volgende keer: 48. Tevreden, maar niet voldaan. Hier.
