83. Tot slot

 83

D E    E M M A S T R A A T    F I L E S 

opkomst en ondergang van de RKOLB

De Emmastraat Files is een blog dat de opkomst en de ondergang van de RKOLB (Rooms Katholieke Openbare Leeszaal en Bibliotheek) te Amsterdam als onderwerp heeft. Dit is de laatste aflevering. De auteur is in het bezit van een rommelig stapeltje documenten, foto's en andere papieren, vermoedelijk alles wat er nog bestaat van de RKOLB. Wekelijks bestudeerde hij één of meer van die papieren in een los-chronologische volgorde.

Regelmatig sprong de speurder op zijn fiets om met eigen ogen de fysieke restanten van dit stukje van het Rijke Roomse Leven te aanschouwen, en zich voor te stellen hoe het was. Geleidelijk is zo een reconstructie ontstaan van de geschiedenis van de RKOLB in haar context, wat leidde tot vele verrassende ontdekkingen, en tot een groeiend inzicht.

De eerste aflevering van de Emmastraat Files is hier. Steeds onderaan een aflevering staat een link naar de volgende.

Vragen? Opmerkingen? Mail de auteur: franklyck@gmail.com.

83. Tot slot

achterwaarts begrijpen

Een filosoof schreef dat het leven weliswaar naar voren moet worden geleefd, maar alleen achterwaarts kan worden begrepen. Deze wijsheid geldt niet alleen voor het leven, maar ook voor dit blog. Dat is wat ik deze laatste episode ga proberen te doen: het achterwaarts begrijpen.

De eerste aflevering van de Emmastraat Files verscheen op 27 mei 2019. De bekende berg papieren was toen al bijna vijftien jaar in mijn bezit, wachtend tot het hun nieuwe eigenaar zou behagen om er eens een flinke duik in te nemen. Alles op zijn tijd.

En inderdaad. Zo'n tien jaar later werd ik op een ochtend wakker en stond op. Plotseling borrelde er vanuit het niets een onweerstaanbare nieuwsgierigheid naar de map met papieren op. Snel pakte ik ze van de plank en bladerde ze door. Een paar keer viel mijn oog op de naam Emmastraat. Daarom gaf ik ze als werktitel De Emmastraat Files. Ik legde ze weer terug, maar wist: Hier moet iets mee gebeuren.

Werktitels worden titels. De maanden daarop wierp ik zo nu en dan een blik op de papieren. Er zaten wel een aardige foto's tussen, de rest was toch een beetje dor, typisch bibliotheekspul. 

Maar dat zou geleidelijk veranderen. In 2016 raadde Leo Willemse me aan om contact te zoeken met Joosje Lakmaker, die was begonnen aan een boek over de geschiedenis van de OBA. Zie de vorige aflevering. 

We ontmoetten elkaar, en ik gaf haar de mappen met een korte uitleg. Joosje reageerde wat gereserveerd  Heel logisch, want de RKOLB zal haar op dat moment weinig tot niets hebben gezegd. Dit viel bovendien eigenlijk buiten haar opdracht, merkte ze nog op. Kijk er nou maar naar, zei ik, maar wees er wel zuinig op. Ik hoorde een half jaar niets van haar. Maar de eerste geluiden klonken bemoedigend. 

vier decennia Jaarverslagen van de RKOLB (EF)

En inderdaad. Joosje had in die maanden ontdekt dat de RKOLB géén hockeyclub was. 

Diverse pagina's zou ze in haar boek wijden aan de geschiedenis van onze Roomse bieb. Ze baseerde zich hiervoor grotendeels op de Emmastraat Files. Voor mij een aanwijzing dat de documenten uniek materiaal waren: er bestonden eenvoudig geen andere primaire bronnen meer. Vermoedelijk waren de Emmastraat Files het laatste dat er nog over was van de RKOLB. Een dikke kilo oud papier. Zie de vorige aflevering. In het kielzog van onze Roomse bieb besteedde Joosje ook aandacht aan de aanverwante thema's Verzuiling en Ontzuiling. 

oerkracht

Ik was blij met die bladzijdes in Joosje haar prachtboek, maar dacht toch ook dat er nog meer in zat. Er borrelde een aangenaam kriebelende drang in me op om op de een of andere manier recht te doen aan de zieltogende hoop papier. In zijn kwetsbaarheid was hij me zelfs licht gaan vertederen.

Nieuwsgierigheid kan een geweldige oerkracht zijn, maar kijk dan wel uit om de kraan van de nieuwsgierigheid niet helemaal open te zetten. Ik ken dat gevaar maar al te goed. Om die reden besloot ik om de Emmastraat Files in blogvorm te lijf te gaan. Gedoseerd en met enige zelfbeheersing de stapel velletje voor velletje afpellen en wekelijks verslag doen van mijn ontdekkingen, dat was het plan. De blogvorm zorgde dan voor de noodzakelijke discipline, want als je je niet committeert om regelmatig verslag te doen, in dit geval aan de lezer, ligt de klad altijd op de loer. 

Nu moet u wel weten dat discipline mijn specialiteit is. 

Na een aflevering of vijftien zou het wel klaar zijn schatte ik; zo heel veel interessante dingen zaten er nu ook weer niet tussen de Files, toch?

de eenentwintig foto's van de Emmastraat Files (EF)

doodlopende steeg

En tijd ging het kosten. Geen vijftien afleveringen werden het er, maar drieentachtig. Ik had me er volkomen op verkeken. Wat een magisch boeiend materiaal! En wat fijn dat ik meteen al in de inleiding aan de lezer had beloofd om hem of haar geen stroop om de mond te smeren in de vorm van plot, richting, structuur of bondigheid. Dit heeft me veel vrijheid gegeven.

De Wordingsgeschiedenis uit 1930 (EF)

Ook kon ik me nu uitleven in haarkloverijen. Meestal leidde een haarkloverij tot niets. Zo bracht het onderzoek naar de watermerken van het papier waarop in 1932 en 1933 de roosters waren getikt geen nieuwe inzichten. 

Een andere keer echter bleek een ogenschijnlijk onbenullig detail tientallen afleveringen later de sleutel tot de oplossing van een groot raadsel. Weet u nog die overtrokken aandacht voor de richting waarin een paar dozijn rode potloodstreepjes waren gezet? Fronsende digitale wenkbrauwen links en rechts werden mijn deel. Duiken in de wereld van het detail heeft zo'n zeventig afleveringen later echter wél geleid tot de identificatie van degene die de laatste tien jaar van het bestaan van de RKOLB als een kip bovenop het archief van de Emmastraat heeft gezeten: de linkshandige Baur.

het rode potlood van Baur

spirituele reis

Het eindeloze gesnuffel in de papieren is beslist ook een spirituele reis te noemen. Was de wereld die ik onderzocht aanvankelijk stoffig, afstandelijk en archaïsch, al snel begonnen zich interessante metafysische processen in mijn hoofd af te spelen. Zo reisde ik steeds opnieuw naar de tijd en het milieu van mijn onderzoek, waar ik kon rondlopen alsof ik er op vakantie was - met name in coronatijd een buitenkansje. Door een toenemend inzicht en intuïtie voelde ik me er al snel helemaal thuis. Ik leerde de figuranten kennen, ging van ze houden, en begreep waarom ze deden wat ze deden. Participerend observeren in de vierde dimensie. Ik snapte net zo goed dat de jezuïeten voor de oorlog een aparte katholieke openbare bibliotheek wilden, als dat ze er dertig jaar later weer vanaf wilden. Wat een heerlijke en verrijkende ervaring.

Wat me nog dieper het verhaal inzoog was door mensen te spreken die erbij waren geweest, zoals de bibliothecaresse Rolly Bingen, geboren in '33, en Gemma Coebergh, de nicht van Maria uit Haarlem, en de plekken te bezoeken waar het zich allemaal had afgespeeld, zoals de Obrechtkerk, de Krijtberg, het pand aan de Herengracht waar tot 1970 de hoofdvestiging van de RKOLB zat, en natuurlijk de Emmastraat zelf.

irrelevant

De vorige aflevering beschreef ik hoe blind de mens kan zijn voor zaken die hem of haar niet interesseren. Gaandeweg doken er in de Emmastraat Files documenten op waar ik eerst blind voor was geweest, omdat ze me totaal irrelevant of oninteressant leken. Later bleken ze dan toch stukjes te zijn van de enorme puzzel die ik aan het leggen was. Aan het begin van mijn onderneming boeide bijvoorbeeld het kranteninterview met Bep Damen uit 1967 me nog niet. Ik dacht dat het buiten mijn onderzoek zou vallen. Wie was die vrouw op de foto eigenlijk?  

Maar toen die periode eindelijk aan de beurt was om te worden geanalyseerd, viel alles op zijn plek. In het interview bevestigt Bep wat ik tot dan toe had ontdekt of vermoed. Hoe goed ook dat het me al die tijd was gelukt om het interview niet te lezen. Ik zou er mijn eigen glazen mee hebben ingegooid.

"Wie was die vrouw op de foto eigenlijk?" Bep Damen, 1967 (EF)

tot op de draad versleten

Voortschrijdend inzicht is een geweldig geschenk. Pas ver over de helft van het blog drong het tot me door dat ik het archief van het filiaal in handen had. Dat had ik veel eerder kunnen weten; het stond notabene gewoon (vrijwel uitgewist) geschreven op een tot op de draad versleten map. Maar die kartonnen map was nu juist een van de vele zaken die ik bij de allereerste schifting terzijde had geschoven als niet relevant. Zeker: soms had mijn speurtocht iets weg van weigeren een zaklamp te gebruiken in een pikdonkere ruimte. 

Dit verhoogde het avontuurlijke element nog verder. Maar vergis u niet. Op deze manier te werk gaan is ook als alchemie: schijnbaar zonder doel eindeloos roeren in een grote ketel, tot dingen opeens beginnen samen te klonteren in de ketel én in het hoofd van de alchemist.

De Emmastraat Files (EF)

Eerder was ik me al gaan realiseren dat er eigenlijk twee onderzoeken door elkaar liepen: dat naar de geschiedenis van het filiaal St. Augustinus én het onderzoek naar die van de RKOLB.

Helemaal op het eind kwam daar nog een derde onderzoek bij: dat naar de geschiedenis van de papieren zelf. Het stemt tot grote voldoening dat ik hun reis door tijd en ruimte vrij nauwkeurig heb kunnen reconstrueren.

Experiment geslaagd, de infuusmethode heeft fantastisch gewerkt. 

Terugkijkend en observerend kan ik nu een korte handleiding maken voor wie een vergelijkbaar blog wil starten:

1. Orden voor je begint eerst het materiaal ruw chronologisch. Laat je niet verleiden om er in deze fase meer dan oppervlakkig naar te kijken.
2. Vertel de lezer wat je plan is en hou je daar aan.
3. Pak en bestudeer niet meer dan nodig is voor de volgende aflevering.
4. Werk systematisch in chronologie, maar wees niet bang om oud materiaal opnieuw op te pakken en te interpreteren.
5. Er bestaan geen mislukkingen, want er is geen pad.
6. Bekijk pas iets nieuws als je over het al eerder bestudeerde materiaal geschreven hebt. Zo blijf je nieuwsgierig.
7. Ga niet doelgericht te werk: het doel is de weg.

tot slot

Tot slot een allerlaatste vondst tussen de papieren van de Emmastraat Files. Al die tijd terzijde geschoven als niet interessant, niet relevant. Het is een brief uit 1973, echt de allerlaatste snipper papier van dit blog.

brief, 1973. Mis het Gemeente Giro-nummer onderaan niet. (EF)

Wat kunnen we uit dit document opmaken? Dat drie jaar na de fusie van '70 de nood in het desintegrerende filiaal Emmastraat 16 inmiddels zo hoog was gestegen, dat de OBA pogingen deed om het filiaal dan in godsnaam maar te verhuizen naar een voormalige stookruimte en kolenopslagplaats, nabij het Olympisch Stadion. Het ketste af, en dat was niet omdat de OBA er vanaf zag. 

Uit een andere notitie waar ik de afgelopen dagen nog op stuitte blijkt dat de OBA in die jaren actief zocht naar vervangende huisvesting in de Stadionbuurt, aangezien de filialen Emmastraat (voorheen van de RKOLB) en Roelof Hartplein (voorheen van de OLB) te dicht bij elkaar in de buurt zaten, terwijl er verder in het zuidwesten, de Stadionbuurt, nog geen bibliotheekvoorziening was. Na bovenstaande afwijzing in '73 door Woningbouwvereniging Ons Huis bleef het nog meer dan tien jaar doormodderen in de Emmastraat, voordat het doek definitief viel.

Bep Jansen en Maria Coebergh in de tuin van de Emmastraat, 1935 (EF)

Nóg spannender werd het, zo lees ik in de notitie, toen de eigenaar/verhuurder van filiaal Emmastraat in 1983 of '84  de huur van de Emmastraat opeens opzegde. Het was nu onafwendbaar, het filiaal moest er na een halve eeuw definitief uit. 

Maar onder druk wordt alles vloeibaar: een oplossing diende zich aan. Er kon echter pas een jaar later worden verhuisd naar die oplossing, het eigenlijk wat te krappe Bertelmanplein. In de tussentijd werd de boedel elders opgeslagen.

oude houten kist

Ik wil u, lezers, bedanken voor de vele aardige reacties en adviezen die ik ontving. Dit blog zal gezien de meedogenloze opzet echt wel taaie kost zijn geweest. Het verraste me steeds weer aangenaam om te merken hoeveel doorzetters er waren én bleven.

Ik heb plannen om binnen een maand of wat aan een nieuw blog te beginnen. Dat zal handelen over de inhoud van een grote oude houten kist waar ik in 2007 letterlijk over struikelde, toen deze in een aardedonkere kelder op mijn pad kwam. Eén van de vele wonderen in mijn leven, een moment van voorbestemming.

In die kist zat nóg zo'n vergeten bladzijde uit de geschiedenis van Amsterdam en.... van Katwijk.  Die geschiedenis speelt rond 1900. Een van de brandpunten is de Concertbouwbuurt, toen net gebouwd.

Het onderzoek naar de inhoud van de kist is zo goed als voltooid. Het blog zal dan ook beknopt en gestructureerd zijn, heel anders dus dan de Emmastraat Files.

de kist, het onderwerp van het volgende blog

Wanneer en waar precies het nieuwe blog zal starten weet ik nog niet, maar bent  u nieuwsgierig, abonneer u dan eerst nog even op dit blog (de Emmastraat Files), mocht u dit nog niet gedaan hebben, want op deze plek zet ik een link naar het nieuwe blog als het eenmaal zo ver is. Abonneren kan vrijwel bovenaan deze pagina, waar Submit staat. 

Soms lukt dat niet of het staat er niet. U mag me anders ook rechtstreeks een mailtje sturen, dan breng ik u te zijner tijd op de hoogte: 

franklyck@gmail.com

=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=

Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:

"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."

Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.

Ons Amsterdam, artikel over de geschiedenis van de RKOLB, feitelijk een samenvatting van dit blog: hier.

Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:

hier (pdf).

Vorige keer: 82. De Emmastraat Files. Hier.