31. Waarom wij werken

31
D E    E M M A S T R A A T    F I L E S 

opkomst en ondergang van de RKOLB

31. Waarom wij werken

Het was een prachtige ontdekking dat een van de heldinnen van de Emmastraat Files, Bep Damen, tijdens haar middelbare schooltijd al carriere had gemaakt als redactrice van het schoolblad Knoppen. Daarmee werd zij een schakel tussen twee Amsterdamse katholieke bolwerken van de jaren 30: de RK HBS voor Meisjes (het latere Fons Vitae) en de RKOLB. 
Zelfs toen in 1921 de school was afgerond bleef ze nog een tijdje actief in de redactie. Gedurende haar twee jaar als redactrice schreef ze één stuk, het uitzonderlijk saaie verhaaltje over pratende zaadjes. Lees aflevering 21. 

Maar het bleef niet bij die ontdekking. Stug jaargang na jaargang van Knoppen doorbladerend in Atria in de Vijzelstraat stuitte ik op nóg een stuk van Bep. Niks bijzonders, ware het niet dat het in een nummer van 1934 stond. Ze was toen al dertien jaar van school af, en inmiddels drie jaar directrice van de RKOLB. Het stuk heette Waarom wij werken. 
Waarom produceert iemand zoveel jaar na dato nog een schrijfsel naar de oude schoolkrant? Dit keer was het dan ook geen verhaaltje. Het was een oproep, een waarschuwing zelfs.

De Sleutelbos

Bep Damen:  begin van Waarom wij werken. Knoppen, 1934 (Atria/Delpher)

1934, hartje crisis. De werkloosheid was groot. Van alle kanten werd er druk op werkende vrouwen uitgeoefend om hun baan af te staan aan mannen. De meeste vrouwen die werkten waren ongetrouwd, weten we sinds de vorige aflevering: een vrouw die trouwde werd geacht te stoppen met werken, om zich te richten op het gezin en op andere huiselijke zaken. Niettemin hadden ook vele getrouwde vrouwen een baan of een baantje, al dan niet om de eindjes aan elkaar te kunnen knopen.

Bep maakt in Waarom wij werken op de onnadrukkelijke wijze die haar typeerde melding van een gelijknamige brochure. Deze was net uitgegeven door het vriendschapsverbond De Sleutelbos, bestaande uit Katholieke afgestudeerde vrouwen, zoals Bep het formuleert.

Wie waren die vrouwen?

De leden van De Sleutelbos hielden hun identiteit angstvallig geheim. Bep schrijft diplomatiek, alsof ze bovenop een reusachtig geheim zit, wat misschien ook wel zo was: .... verschijnt deze brochure zonder naam van een bepaalde schrijfster. 
We weten inmiddels dat De Sleutelbos bestond uit een klein groepje vrouwen. Zij vreesden om niet serieus te zullen worden genomen indien men erachter kwam dat ze maar met weinig waren, en nog vrouwen ook.

Agnes Nolte

Agnes Nolte, razend populaire docente geschiedenis aan het Fons Vitae en later een zeer actieve feministe, was een van de leden van De Sleutelbos. Geen leerling en vermoedelijk ook geen ouder zal op de hoogte zijn geweest van de buitenschoolse politieke activiteiten van de juf Geschiedenis. Zou Bep het wél hebben geweten? In dat geval heeft ze misschien wel op verzoek van Agnes zelf het stukje in Knoppen hebben geschreven. Óf zat ook Bep in het diepste geheim bij De Sleutelbos?

Agnes ging al vrij snel na haar aantreden in '26 behalve Geschiedenisles ook Staatsinrichting geven. Ook vond ze nog tijd om een rubriek in Knoppen te schrijven over de levens van groote Roomsche Vrouwen. Dat waren heerlijke, weidse, meeslepende verhalen, zoals deze, over de Heilige Lidwina van Schiedam. Zij zullen beslist de ontvankelijke meisjesharten op het Fons Vitae in hevige beroering hebben gebracht. De serie roept bij mij onwillekeurig associaties op met Els Kloek's 1001 vrouwen, een monumentaal werk dat een paar jaar terug is verschenen.

Agnes Nolte, docente geschiedenis aan het Fons Vitae

Zó heerlijk om te lezen zijn die inspirerende vertellingen van Agnes Nolte over dappere heldinnen die zichzelf standvastig opofferden, hierin gesterkt door God, dat het me moeite kost om terug te keren naar het onderwerp. Die brochure Waarom wij werken verscheen in een oplage van slechts honderd exemplaren. Hiervan werd de helft afgenomen. Beps stukje in Knoppen zal er mede toe hebben bijgedragen dat het boekje ondanks die maar vijftig verkochte exemplaren een rol ging spelen in de maatschappelijke discussie. Zal Agnes het in een van haar lessen Staatsinrichting hebben gebruikt als discussiestuk? Wat zal zij dan gegniffeld hebben.

het typisch vrouwelijke

Nu het stuk van Bep zelf. Eerst legt zij uit hoe en waar men aan de brochure kan komen. Daarna komt de inhoud:

Alles draaide om de actuele vraag: Wie heeft het meeste recht op werk: moet de vrouw haar plaats, die zij zich zoo moeizaam heeft veroverd heeft, weer niet afstaan?

[....] In dit boekje wordt getracht de waarde en de beteekenis van werk en beroep voor vrouwen en meisjes naar hun juiste waarde te schatten. Hoe de vrouw gekomen is om zich, wat haar arbeidsprestaties betreft met den man te meten.

[....]

Moeten de vrouwen terug tot hun eigenlijke bestemming, het huwelijk, en is daarom het typisch vrouwelijke, dat bij vele beroepen verloren is gegaan, weer meer verzorgen en ontwikkelen?

De afgelopen maanden hebben we Bep een klein beetje leren kennen. Ze opereert altijd behoedzaam, ze neemt nooit heel duidelijk openlijk stelling. Zo ook hier. Keurig vat ze de brochure samen, maar laat de lezer zelf haar conclusies trekken. Dit zijn de laatste alinea's:

laatste alinea's uit  Bep's artikel over de brochure "Waarom wij werken", 1934, Knoppen (Delpher)

Geen opwindend proza, maar het staat als een huis.

Het gangbare standpunt was dat het een zaak van moraal was dat een vrouw die trouwde, stopte met werken: zij was nodig om haar gezinstaken te vervullen, en die waren onverenigbaar met betaald werk. Vergis u niet, dat was ook het standpunt van De Sleutelbos, maar het valt de lezer van 2020 wellicht op dat Bep hierover zwijgt.

Zeker is dat het onderwerp Bep aan het hart ging. Ze besefte dat de maatschappijvisie op de werkende vrouw dreigde terug te kantelen richting aanrecht. Daarom haar waarschuwing: Meiden, ontwikkel jezelf en combineer in een betrekking de twee behoeftes om jezelf nog verder te ontwikkelen én je dienstbaar te maken aan de maatschappij!
Uiteraard was haar boodschap in de eerste plaats gericht aan een relatief bevoorrechte klasse: in de lagere sociale klassen zullen de prioriteiten anders hebben gelegen.

Het hele stuk van Bep (ruim 1 pagina) Waarom wij werken staat hier.

Samen sterk

Bep moet zich goed gerealiseerd hebben dat het gevaar vooral dreigde van binnen de eigen rooms-katholieke zuil.

De grootste katholieke partij, de Roomsch-Katholieke Staatspartij (voorloper van de KVP) had kort voordat Bep haar stuk naar Knoppen stuurde voorgesteld om vrouwelijke werknemers zoveel mogelijk te vervangen door mannelijke. Dat ging nogal ver!

poster van de RKSP voor de Nijmeegse Gemeenteraadsverkiezingen, 1935 (Wikipedia)

De Vrouwenbond van de partij reageerde verdeeld, maar slaagde erin om in 1935, dus een jaar na de brochure, toch met een advies komen. Dat advies kwam er kort door de bocht op neer dat vrouwen die werken geen zaak van de overheid was maar van werkgevers en werknemers. 

Aartsengel Romme

De Sleutelbos kwam een paar jaar later opnieuw flink in het nieuws. Minister Carl Romme was pas twee dagen Minister van Sociale Zaken (voorheen was deze Oirschotter Wethouder in Amsterdam), of hij diende al een voorontwerp voor een wet in dat begon met de omineuze zin Eene gehuwde vrouw mag geen arbeid verrichten. Hieraan was voor de zekerheid nog toegevoegd, om heidense ontsnappingsroutes af te dichten: Dit geldt eveneens ten aanzien van de vrouw, die in concubinaat leeft.

Carl Romme in 1921, op zijn 24e

De kleinburgerlijke moraliserende hypocrisie van dit voorstel, dat sterk de suggestie probeerde te wekken dat het voor der vrouwen eigen bestwil was, inspireerde Leo Jordaan, politiek tekenaar voor de Groene Amsterdammer, tot een geniale spotprent: de Engel Romme die gewapend met een vlammend zwaard de vrouwen terugjaagt het huis in (Paradijs genoemd), waar zwabber, emmer en naaimachine al klaarstaan.

"Aartsengel Romme tot de gehuwde vrouw: Vooruit, terug naar het Paradijs!"

plakband en punaises

Dat wetsontwerp was een gedrocht. Hoe moest er worden omgegaan met kostwinsters? Mochten die ook niet werken, en moest het gezin dan maar verhongeren? Of stel dat de (mannelijke) kostwinner maar een klein baantje had. Mocht de echtgenote dan niet een klein baantje erbij hebben om tot een aanvaardbaar bestaansminimum te komen? Hoe moest een en ander worden geadministreerd? Hoe moest het met kinderloze getrouwde vrouwen, waarom mochten die niet werken? Het ontwerp voorzag niet in antwoorden op dergelijke lastige vragen.

Knutselaar Romme had nog met de moed der wanhoop getracht om met touwtjes, plakband en punaises het wetsontwerp zodanig aan alle kanten te verbouwen dat het nog enigszins aansloot op de weerbarstige maatschappelijke realiteit. Het was en bleef echter een akelig broddelwerkje, eerder ingegeven door de amper verholen wens om de vrouw weer het huis in te jagen dan om het spook van de werkloosheid te bestrijden.

De Sleutelbos publiceerde vervolgens een lange Open Brief aan Romme. Hierin werd zijn ontwerp woord voor woord en zin voor zin koel-zakelijk aan flarden geschoten. Zowel van de morele als de praktische kant bleef weinig over. Onuitvoerbaar, werd nu voor bijna iedereen wel duidelijk. Kort daarna zou het dan ook worden ingetrokken. Niet door Romme zelf trouwens, maar door zijn opvolger, in een volgend Kabinet.

Open Brief van de Sleutelbos aan minister Romme, 1938 (Delpher)

De Open Brief van de Sleutelbos, in haar geheel op Delpher te lezen, eindigt met een zoetzuur excuus: 

Hadden wij een Katholieke Vrouw in de Tweede Kamer dan zouden wij eens met haar gepraat hebben en waarschijnlijk zouden wij deze zaak met vertrouwen aan haar overgelaten hebben. Nu wisten wij geen beter middel dan ons rechtstreeks tot Uwe Excellentie te wensen.

Check trouwens even de voorzijde rechtsboven van die Open Brief, hierboven. Deze komt uit de nalatenschap van de bekende feministe Annie ("Ank") Ruding-Fehmers (1910-2005).

Toetie!

Hadden wij een Katholieke Vrouw in de Kamer....! , verzuchtte de anonieme auteur van de brochure.
Had Toetie Feitz, die meid uit de vorige aflevering, haar ambities maar gevolgd. Dan was zij de politiek ingegaan. En wie weet was zij dan de Katholieke Vrouw geweest tot wie De Sleutelbos zich had gewend.

Kijk, daar zit Toetie, de tweede van links, zit ze te kaarten? Nog twee plaatsen verder zit Bep Damen. 
Ja dat weten we nou wel, Franki, kan dat eens stoppen? We kunnen die foto inmiddels dromen!
Maar wie is dat schattige meisje helemaal rechts eigenlijk?
Dat, beste lezer, is Jeanne Romme. Ja: de zus van Carl. Ik eet mijn hoed op als dat enorm dikke boek niet het wetboek is.

Redactie van Knoppen, 1921 (deel van een foto uit Bronnen van Leven door Aad Streefland)

Een deel van mijn informatie over De Sleutelbos komt uit het recent verschenen boek van Marieke Smit: In deugd en wijsheid groeien - Drie door zusters geleide meisjeslycea, 1914-1968.

=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=

Artikel in het blad van het KDC over de fantastische foto uit aflevering 14 staat hier.

Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:

"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."

Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.


Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files hier (pdf).

extra service:

Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.

Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.

Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!

Volgende keer: 32. De Emmastraat. Hier.

Vorige aflevering: 30. Toetie Feitz en het verborgen pad. Hier.