52. Oekaze

52
D E    E M M A S T R A A T    F I L E S 

opkomst en ondergang van de RKOLB

52. Oekaze

8 mei 1940

Die overbekende invasie van vrijdag 10 mei 1940 kwam ook weer niet helemaal uit de lucht vallen. Dit stond twee dagen daarvoor nog op de voorpagina van het Algemeen Handelsblad:

uit het Algemeen Handelsblad, 8 mei 1940 (Delpher)

Met de kennis van nu is het goedkoop gniffelen om onze defensieve kracht die tot in de perfectie wordt opgevoerd. Ook de obligate wat-stampen-we-hard-opmerking aan het eind van het bericht zou onze lachlust kunnen wekken: Nederland doet niet anders dan zijn wil tot scherpe neutraliteitshandhaving naar alle zijden duidelijk manifesteren. 

Bedenk echter wel dat wij makkelijk praten hebben. Ga er maar eens aan staan, je verdedigen tegen de Duitsers. Of het nu voetbal is of oorlog, je trekt aan het kortste end tegen die fanatieke lui.

Op de dag dat dit artikel verscheen, kwam het Bestuur van de RKOLB bijeen ter vergadering. Een paar van de besproken agendapunten zijn overgenomen en doorgeslagen op een ragdun stuk papier, inmiddels half vergaan maar gelukkig nog goed leesbaar. Het onopvallende fliebertje ontdekte ik pas onlangs tussen de Emmastraat Files.

uit de Notulen.... 8 mei 1940 (EF)

Op het eerste gezicht lijkt dit een verzameling oninteressante administratieve mededelingen. Op het tweede gezicht: WTF! Wat is hier aan de hand? Dat hier iets aan de hand is, blijkt natuurlijk ook uit het feit dat de vrouw met het rode potlood ooit besloot om honderden of zelfs duizenden oude documenten en papieren aan de vuilnisman mee te geven, maar uitgerekend dit onooglijke velletje te archiveren. Wat ook impliceert dat deze dame moet hebben geweten waar dit over ging. Laten we eerlijk zijn: voor een buitenstaander ziet het er niet uit als iets dat de moeite van het bewaren waard was.

De vrouw met het rode potlood. Let op: alleen het jaar is onderstreept

Getuige deze oekaze, want dat is het, moeten er op die vergadering van woensdag een paar pittige woorden zijn gesproken over de gang van zaken op de filialen. Er staan drie in verzoeken verpakte bevelen op het velletje papier, er zijn drie verborgen verhalen. We bekijken ieder verzoek.

verzoek 1

verzoek 1

Een uitbrander voor de twee filialen die er op dat moment bestonden (Emmastraat en M.H. Trompstraat). Wat was er gebeurd?
Zoals we inmiddels weten, moest ieder boek dat op een katholieke bibliotheekplank terechtkwam eerst ter bescherming van de lezer worden gekeurd op geschiktheid. Dat gebeurde sinds 1937 structureel door het landelijke terreurinstituut Idil, maar binnen de RKOLB was er ook een zogenaamde censor, die boeken keurde. 

Hoe de censor zich verhield tot Idil is nog niet duidelijk; ook niet of hij hetzelfde kwalificatiesysteem van Idil gebruikte (zie die aflevering 42), of dat het nattevingerwerk was.

Dankzij diverse Jaarverslagen weten we dat Pater van Gestel s.j. censor was en kennelijk met veel plezier, want hij zou deze functie tientallen jaren waarnemen. Van Gestel was in 1930 nog  een van de oprichters van de RKOLB geweest. Ook zat hij in het Bestuur. 

uit Jaarverslag 1934 (EF)

Als een filiaal een boek wilde aanschaffen voor de eigen collectie, dan moest wel zeker zijn dat het geen woorden, gedachten of formuleringen bevatte die schadelijk konden zijn voor de argeloze lezer. De opdracht in verzoek 1 was daarom: koop alleen een boek dat ook in de collectie van de Centrale zit, dan weet je zeker dat je goed zit! Ieder boek van de Centrale was immers door de censor goedgekeurd.

kwalificatiesysteem van Idil (Wikipedia)

Uit verzoek 1 kunnen we afleiden dat dit niet altijd gebeurde. Er hebben dus schadelijke of zelfs zeer schadelijke boeken gestaan op de planken van de filialen.  
Zal een lezer op een van de filialen zijn gaan klagen over een schadelijk boek in de collectie? We weten het niet. Maar de puntjes zijn met dit verzoek weer even op de i gezet.

verzoek 2

verzoek 2

Geen voldoende controle. Er zijn klaarblijkelijk betalingen verricht die niet te achterhalen waren. In Amsterdam was de eigen Gemeentegiro de gebruikelijke dienst om betalingen te verrichten. Maar afgaande op het bovenste lijkt dit ook fraudegevoeliger te zijn geweest.

Heeft iemand de boel belazerd? Is er geld verdwenen? Wisten we het maar.

verzoek 3

verzoek 3

Particuliere inkoopen gecombineerd met inkoopen voor de Leeszaal. Dit ziet er nog het ernstigst uit. Bibliothecaresses die inkopen voor zichzelf én voor de zaak deden (bijvoorbeeld boeken, kantoorartikelen), maar dit voor het gemak op dezelfde rekening lieten zetten. Dat kan natuurlijk niet; het wordt zo wel heel verleidelijk om je privé- aankopen even door je werkgever te laten betalen; in de boekhouding ontstaat een grijs gebied. In de praktijk worden uitgaven dan vaak afgeboekt onder onduidelijke posten.

 
Dat het daarnaast kennelijk voorkwam dat personeel eigen boeken doorverkocht aan de bieb, is een sterk staaltje van ongewenste vermenging van zakelijk met privé.
De werkneemsters van de RKOLB waren allen vrouwen met een ruime intellectuele belangstelling die waarschijnlijk met enige regelmaat een boek voor zichzelf aanschaften óf cadeau kregen, bijvoorbeeld op hun verjaardag. Een van de bibliothecaresses was zelfs de dochter van een boekhandelaar. De verleiding zal voor een ieder groot zijn geweest om een eenmaal gelezen boek aan de bieb door te verkopen.

mysterieus vel

Nu zat er tussen de EF ook een vel papier dat er niet alleen op het eerste maar ook op het tweede gezicht uitziet als een knullig boekhoudinkje. Associatieve geesten zullen daarom makkelijk in de verleiding komen om het in verband te brengen met bovenstaande fraudegevoelige casussen. 

Maar dan moet het wel uit dezelfde periode stammen. Helaas ontbreken jaartallen geheel.

Er zijn minstens vier verschillende handschriften te identificeren. Vandaag zou je dit vel papier een gedeeld of, the horror: geshared document noemen.

Het bovenste deel suggereert dat de diverse personeelsleden uitgaven declareerden die ze voor de werkgever hadden gedaan. 

Er staan bedragen, uitgesplitst in drie categorieën: Boeken, Bindwerk, Begroting. En namen, waarvan er in ieder geval twee te herleiden zijn tot personeel: Maria Coebergh en Jet Keve. Zij hebben beiden vele jaren bij de RKOLB gewerkt. Hun namen hier vormen dus amper een indicatie voor de datering van dit papier.

vel papier (EF)

Leeszaalboekjes

Ook de naam Kok staat op het papier, driemaal zelfs, en heel verdacht: iedere keer in de kolom van uitgaven voor boeken. Kok was tot nog toe voor ons een onbekende. Wie was Kok? Oók een bibliothecaresse? 

Uit puur fanatisme heb ik de namenlijsten van het personeel van alle openbare bibliotheken van Nederland uitgepluisd. Die lijsten staan in de jaarlijkse landelijke uitgave van het zogenaamde Leeszaalboekje. Dit gortdroge seriewerk, volgestampt met namen en cijfers of statistieken, werd uitgegeven van 1915 tot 1971. Het hele onooglijke rijtje Leeszaalboekjes staat een paar meter onder de zeespiegel te vergelen op een achterafplank in een halfduister magazijn van de OBA aan het Oosterdok, waar het IJ akelig naar binnen druppelt door een scheur in een muur, als sinistere voorbode voor het definitieve wegzakken van de stad in de moerasdelta. Ik heb de jaren van rond de oekaze gecheckt, dus rond 1940. 

Leeszaalboekje 1939 (OBA)

En verdomd: in het Leeszaalboekje van 1939 staat tussen de namen van het personeel van de RKOLB een Mej. C.J.M. Kok, maar ook alleen in dat jaar. Geen Kok in 1938, geen Kok in 1940. Dit betekent dat zij in 1939 in dienst trad, maar ergens in 1940 alweer uit dienst moet zijn gegaan. 

En dit bewijst, je gelooft het niet, dat dit mysterieuze vel papier inderdaad uit precies dezelfde tijd stamt als de oekaze van 8 mei 1940 waarmee we waren begonnen. 1-0 voor die al te associatieve geesten van hierboven die dit zaakje niet vertrouwen, en instinctief verband legden tussen de oekaze en deze amateuristische boekhouding.

detail van het vel papier (EF)

Nog meer raadsels: op regel 3 hierboven staat: water: C.V.  

Maar dan moet vier regels daaronder C.V. dezelfde C.V. zijn als erboven: Centrale Verwarming. Opgevoerd onder de kostenpost Bindwerk. Tja.

Alleen de naam Kuijpers, met twee vermeldingen op dit papier goed voor in totaal vele honderden guldens, blijft onbekend; ook in de Leeszaalboekjes komt ze niet voor.
  
Halverwege staat dit:

detail van het vel papier (EF)

Ik vul de afkortingen in zoals ik denk dat ze bedoeld zijn:

   begin september                                    1615.85
   rekening september  Obrechtstraat         111. -
   rekening september  Coebergh                 70.  -
   rekening september  Emmastraat? circa  150
                                                                1946.85

Coebergh? Bedenk dat Coebergh kan slaan op de Haarlemse boekhandel die was gespecialiseerd in Roomskatholieke lectuur, én op de vriendelijke Maria, dochter van deze boekhandelaar, die als bibliothecaresse werkte in de RKOLB. 

Wat moet Obrecht in dit lijstje: Obrechtstraat, waar het filiaal zat tot 1935? De kerk en/of pastorie? 

Wat een zooitje. Waarom is dit rommelige kladje bewaard? Toch niet om ons tachtig jaar later hoofdpijn te bezorgen? Die beslissing moet zijn genomen door iemand die de betekenis van dit kladje kende. Wat voor verhaal zit erachter? 

Terwijl op zo'n beetje ieder document tot nog toe het bekende rode streepje onder het jaartal staat, ontbreekt het hier. Maar dat is ook logisch, want dit papier is het enige dat ongedateerd is.

=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=

Lees ook mijn artikel over de geschiedenis van de RKOLB in het juninummer van Ons Amsterdam.

Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:

"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."

Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.

Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:

hier (pdf).

extra service:

Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.

Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.

Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!

Volgende keer: 53. Bannenberg. Hier.

Vorige keer: 51. In de Emmastraat (2). Hier.