82
D E E M M A S T R A A T F I L E S
opkomst en ondergang van de RKOLB
Regelmatig springt de speurder op zijn fiets om met eigen ogen de fysieke restanten van dit stukje van het Rijke Roomse Leven te aanschouwen, en zich voor te stellen hoe het was. Geleidelijk ontstaat zo een reconstructie van de geschiedenis van de RKOLB in haar context, wat leidt tot vele verrassende ontdekkingen, en tot een groeiend inzicht.
De eerste aflevering van de Emmastraat Files is hier. Steeds onderaan een aflevering staat een link naar de volgende.
Vragen? Opmerkingen? Mail de auteur: franklyck@gmail.com.
82. De Emmastraat Files
Hoe is het toch mogelijk dat het unieke archief van de RKOLB, filiaal Emmastraat, in 2005 bijna aan de vuilnisman was meegegeven? Ik heb me er vaak het hoofd over gebroken, maar inmiddels kan ik het wel verklaren.
het nieuwe normaal
Na de fusie van 1966-1970 werd de niet-confessionele openbare bieb razendsnel het nieuwe normaal, ook, of eigenlijk juist voor de katholieke lezers, want voor de lezers van de OLB veranderde er niet veel. De hoofdvestiging van de RKOLB aan de Herengracht ging op slot. De katholieke filalen - ongeveer een derde van het totaal- verloren hun onderscheidende kenmerken en werden gevoegd bij de filialen van de OLB. Het kruisbeeld ging van de muur, Jan Cremer verscheen in de kast. De lezer hoefde niet meer te worden beschermd, zie de aflevering over het terreurinstituut IDIL.
 |
| deel van het logo van terreurinstituut IDIL |
Het is niet zo dat de RKOLB ging lijken op de OLB of dat er een mengvorm ontstond. Nee, de RKOLB trok zijn levensbeschouwelijke jas uit en werd de OLB. De ontkerkelijking van de hele maatschappij speelde hier natuurlijk ook een rol. Na een paar jaar was het enige dat nog deed herinneren aan de roomse wortel de stempeltjes en het logo her en der. De RKOLB was gewoon door de oude OLB opgeslokt. De mededelingen in de Jaarverslagen van de OLB over de fusie droogden na 1970 snel op.
De lezer ondertussen zal het allemaal een zorg zijn geweest. Die wilde gewoon lekker lezen.
God verdween dus geruisloos uit ons geliefde Rooms-katholieke filiaal in de Emmastraat. Leo Willemse, die op deze plek drie jaar later aan zijn carrière bij de OBA begon, herinnert zich over het filiaal:
Er was [toen al] niets meer te bespeuren van het katholieke, geen lezer die er over begon, of bij ons het besef dat het verleden nog een rol kon spelen.
Bijna griezelig hoe snel de katholieke bieb uit het collectieve bewustzijn was gegumd.
blikveld
Ikzelf kwam bij de OBA werken in 1978, in de centrale vestiging aan de Prinsengracht. Ook ik had geen benul. Stempeltjes met RKOLB, in boeken, op leeskaarten, op cataloguskaarten, ik zag ze wel. Ik voelde echter niet de minste aanvechting om eens uit te zoeken hoe dat nou eigenlijk zat. Totale desinteresse.
 |
| de auteur van dit blog bij zijn kaartenbak, 1982 |
Dit openbaart iets verontrustends over de wijze waarop wij onze wereld waarnemen. Wat zich bevindt aan de randen van ons blikveld is er wel, maar het prikkelt ons niet. En wat niet prikkelt, zien we niet. Maar het is er natuurlijk wel.
Trotski
Het wordt nog verontrustender: de RKOLB verdween eenvoudig uit de geschreven geschiedenis van de OBA.
In 1994 vierde het bedrijf het 75-jarig bestaan. Wie terugrekent, ontdekt dat het stichtingsjaar van de OLB in 1919 als uitgangspunt was genomen. Niet 1970, het jaar van de voltooiing van de fusie, tevens het jaar waarin de naam OBA feitelijk werd geregistreerd. De directie gaf de Rotterdamse journalist René Zwaap opdracht tot het schrijven van een jubileumboek: Een nobel bedrijf: Vijfenzeventig jaar Openbare Bibliotheek Amsterdam 1919-1994.
 |
| René Zwaap: Een nobel bedrijf [1994] |
René slaagde erin om in het hele boek niet één keer de RKOLB te noemen. De lezer zal vergeefs zoeken naar informatie over dit deel van de oorsprong van de OBA, evenmin als over de fusie. Geen woord ook over de plotselinge, bepaald niet geringe aanwas van filialen als gevolg van de versmelting.
Zelfs de afkorting OLB komt niet in het boek voor; het is voor de argeloze lezer net alsof het altijd OBA is geweest. De RKOLB is de geschiedenis uitgeschreven, gelijk Trotski weggeretoucheerd alsof hij nooit bestaan heeft.
 |
| allereerste hint naar samenwerking met de RKOLB: Jaarverslag 1965 van de OLB |
Historisch imperialisme? Zeker. Kwade opzet? Dat denk ik niet, al heeft Zwaap voor zijn boek beslist de Jaarverslagen van de OLB/OBA doorgespit. In de periode 1965 tot 1971 staan er in die Jaarverslagen pagina's vol over de RKOLB, over de fusie, en over al de filialen die de katholieken inbrachten. Ook bij René bevond dat deel van de geschiedenis zich echter in de periferie van zijn blikveld. RKOLB? Het zei hem niets, het had net zo goed een voetbalclub kunnen zijn geweest. De RKOLB was er niet, en was er nooit geweest.
 |
| een stukje Emmastraat Files (EF) |
de Emmastraat Files
Maar dan de Emmastraat Files, de verzameling papieren waarop dit blog is gebaseerd. We hebben ze de vorige aflevering gevolgd vanaf 1930, toen ze samen met de RKOLB ontstonden in de Jacob Obrechtstraat. We reisden mee tot 1984, toen ze verhuisden van de Emmastraat naar het Bertelmanplein.
Het valt niet meer na te gaan of iemand ze bij die verhuizing bewust heeft ingepakt om mee te nemen daar naartoe, of dat ze zijn meegekomen met andere stapels papieren, eventueel onder de noemer later uitzoeken. De kans is levensgroot dat toen al niemand meer ook maar het flauwste idee had wat deze papieren voorstelden.
 |
| de reis van de Emmastraat Files van 1930 tot 1984. kaart van 1930. |
De twintig jaar daarna, tijdens hun verblijf op het Bertelmanplein, lijkt er totaal niets met de papieren te zijn gebeurd. Vermoedelijk zijn ze al die jaren onopgemerkt gebleven, liggend op een harde plank achterin een donkere kast, om pas bij de volgende verhuizing in 2004 pas weer boven water te komen. Er was toen allang niemand meer die ze nog had kunnen identificeren, iedereen was weg of dood. Verloren en vergeten waren ze, tot nutteloosheid gedoemd, ontheemd op een wildvreemde plek. Ieder verband met plaats, tijd, geschiedenis en cultuur was verdwenen, losgesneden waren ze van een organisatie die niet meer bestond en die niemand meer kende. Twee decennia lang hadden ze zachtjes snikkend liggen vereenzamen en verwezen. Om dan, op een moment van hoop, toen het daglicht na al die jaren eindelijk weer over ze heen viel... Het is pijnlijk, gruwelijk, om het je voor te stellen.
 |
| de Wordingsgeschiedenis uit 1930 (EF) |
Als we dit weten, als we ons dit realiseren, is het dan nog vreemd om te begrijpen dat een onwetend, onnozel iemand die nooit van de RKOLB had gehoord, ze bij het voorbereidende opruimen voor de laatste verhuizing in hun ondefinieerbare staat in een vuilnisbak heeft gekiept, tezamen met een heleboel andere oude troep?
vuilnisman
De Emmastraat Files zijn gelukkig op wonderbaarlijke wijze van een wisse vernietiging gered. Te vrezen valt dat het centrale archief van de RKOLB, dat op de Herengracht was ontstaan in de jaren 1930 tot 1970, minder geluk heeft gehad. Deze grote en waardevolle schat zal in 1970, toen de hoofdvestiging van de RKOLB voorgoed sloot, eerst naar de Keizersgracht 444 zijn verhuisd, het hoofdkwartier van de OLB, later OBA.
 |
| een paar documenten uit het eerste jaar van de Emmastraat: 1930 (EF) |
Een paar jaar later vond er een uitbreiding plaats naar de Prinsengracht, in een kontsgewijs aanpalend pand. In 2007 tenslotte vertrok de Centrale OBA naar een nieuw gebouw vlak bij het Centraal Station. Waarschijnlijk is het hoofdarchief van de RKOLB bij die gelegenheid aan de vuilnisman meegegeven. Het is nu onvindbaar. Niemand kent het en niemand heeft ervan gehoord.
De andere filialen van de RKOLB moeten ook een bescheiden archiefje hebben gehad. Het is allemaal weg. Alles wat rest van de RKOLB zijn de Emmastraat Files, én een paar foto's in het archief van het KDC in Nijmegen. Die foto's heb ik hier allemaal gepubliceerd. Dit is een van mijn favorieten.
Joosje Lakmaker
Gelukkig is dankzij de wonderbaarlijke redding van het archief van de Emmastraat iets rechtgezet.
Voor het honderdjarig jubileum van de OBA was de journalist Joosje Lakmaker (net als Bep Damen dochter van een huisarts) in 2016 gevraagd om een nieuw jubileumboek te schrijven.
De geschiedenis van een kwart eeuw daarvoor met het vorige jubileumboek dreigde zich te gaan herhalen: Joosje had nog nooit van de RKOLB gehoord, hoe kon het ook anders. Dit bleek op het moment dat ik een afspraak maakte en haar de map met de Emmastraat Files overhandigde: misschien had ze er iets aan voor haar boek? Verbazing en verwarring waren op haar gezicht af te lezen.
 |
| de map uit 1930 waarin het archief van de Emmastraat zat (EF) |
Maar ze was er blij mee. En zodoende heeft de RKOLB op het nippertje een plaats in haar fraaie boek gekregen. Een bescheiden plaats, dat wel. Mogelijk heeft hier een rol gespeeld dat Joosje ziek werd. Ze werd zo ziek, dat iemand anders, Elke Veldkamp, het boek in allerhaast heeft moeten voltooien.
Joosje overleed kort na verschijning van Amsterdammers en hun bibliotheek, slechts 69 jaar oud. Het is een troostende gedachte dat ze haar laatste opus nog aan de burgemeester heeft kunnen overhandigen.
 |
| Joosje Lakmaker (l) met Femke Halsema en Elke Veldkamp, bij de presentatie (foto: Ben Houdijk) |
Met het schrijven van dit blog hoop ook ik een bijdrage te hebben geleverd aan het terugbrengen van de RKOLB in de geschiedenis van de OBA.
Volgende week nog een slotwoord. Dan is het klaar.
=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=
Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:
"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."
Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.
Ons Amsterdam, artikel over de geschiedenis van de RKOLB, feitelijk een samenvatting van dit blog: hier.
Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:
hier (pdf).
extra service:
Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.
Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.
Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!
