79. mevrouw Tiebackx

 79

D E    E M M A S T R A A T    F I L E S 

opkomst en ondergang van de RKOLB

De Emmastraat Files is een blog dat de opkomst en de ondergang van de RKOLB (Rooms Katholieke Openbare Leeszaal en Bibliotheek) te Amsterdam als onderwerp heeft. De auteur is in het bezit van een rommelig stapeltje documenten, foto's en andere papieren, vermoedelijk alles wat er nog bestaat van de RKOLB. Wekelijks bestudeert hij één of meer van die papieren in een los-chronologische volgorde.

Regelmatig springt de speurder op zijn fiets om met eigen ogen de fysieke restanten van dit stukje van het Rijke Roomse Leven te aanschouwen, en zich voor te stellen hoe het was. Geleidelijk ontstaat zo een reconstructie van de geschiedenis van de RKOLB in haar context, wat leidt tot vele verrassende ontdekkingen, en tot een groeiend inzicht.

De eerste aflevering van de Emmastraat Files is hier. Steeds onderaan een aflevering staat een link naar de volgende.

Vragen? Opmerkingen? Mail de auteur: franklyck@gmail.com.

79. mevrouw Tiebackx

zand

geboortebericht van Zus Tiebackx, 1906 (Delpher)

Naast de rode balpen, juffrouw Damen en de Emmastraat 16 loopt er nóg een rode draad door dit blog: Hélène Tiebackx, roepnaam Zus. Ook zij hoorde tot het leger katholieke bibliothecaressen dat Amsterdam rond 1930 onder de voet liep, opstomend van beneden de grote rivieren.

Zus begon haar carrière bij de RKOLB in 1931, het bedrijf bestond net, maar ze trad pas in vaste dienst in 1936. We zagen haar naam voor het eerst op de dienstroosters uit 1932 en '33, twee vodjes die tussen de Emmastraat Files verstopt zaten. Die strooiden ons zand in de ogen, aangezien ze op die roosters óf alleen Zus heette óf Zus Tiebax. Dit terwijl Zus niet haar werkelijke voornaam was en de achternaam hopeloos verkeerd was gespeld. Van een gezicht bij de naam was al helemaal geen sprake.

detail van een werkrooster, 1933 (EF)

Maar het kwam allemaal goed. In aflevering 50 keken we eens goed naar een bibliothecaresse die op meerdere foto's uit de Emmastraat Files staat. Alleen hadden we deze keer net omgekeerd nog geen naam bij deze snoet. Meerdere lezers maakten overigens een vergelijking met het Melkmeisje van Vermeer. Iets met sereen en concentratie. Als je het weet, zie je het.

Zus Tiebackx in 1941 (EF)

het Melkmeisje in 1660 - detail (Rijksmuseum)

Door efficiënt induceren, reduceren en deduceren in aflevering 62 over de neus van Bep Damen konden we de naam Tiebackx en de foto's eindelijk aan elkaar koppelen. De sleutel was een heerlijke groepsfoto die opdook in het archief van het KDC. Die was notabene gemaakt ter gelegenheid van haar eigen jubileum, exact twintig jaar later in 1961. Maar ook hier bracht een naamverhaspeling (deze keer tot Tubackx) ons eerst op een dwaalspoor. 

We vinden de jubilaris hier pal rechts van directrice Bep Damen, die met haar neus exact in het midden van de foto zit. Ook op dit groepsportret heeft Zus een blik van diepe ontspanning, heel zen, heel fraai. Ze lijkt zich totaal bewust van het historisch belang van dit fotomoment. Ze moest eens weten.

"25j jubileum mej. Tubackx" (sic) (foto KDC)

een heel leuke figuur

Kort na het leggen van deze puzzel had ik een bijzonder gesprek met de hoogbejaarde Rolly Bingen, die nog als bibliothecaresse met Zus heeft samengewerkt van 1953 tot 1956, in de hoofdvestiging op de Herengracht. Rolly herinnerde zich dat Bep en Zus het bijzonder goed met elkaar konden vinden. En ook dit:

Beps vader was geloof ik arts. Juffrouw Tiebackx was enigst kind. Dokter Damen zei een keer tegen de vader van Bep: "Mijn dochter verveelt zich. Ik weet niet wat ze moet gaan doen." De vader van Bep heeft toen voorgesteld dat zijn dochter bij Bep kwam werken in de bibliotheek. Bep heeft haar onder haar hoede genomen.

Het was een heel leuke figuur, want als we iets niet aan Bep durfden te vragen, dan vroegen we het aan Zus Tiebackx.

Veel meer dan een paar foto's en haar naam op een rooster was er over Zus niet in de Emmastraat Files te vinden. Merkwaardig eigenlijk, want van de veertig jaar dat de RKOLB bestond werkte ze er negenendertig. Niemand heeft haar dat nagedaan. Zelfs Bep Damen blijft steken op zevenendertig dienstjaren. Hoe graag had ik willen weten of Zus net zo griezelig soepel met de ontzuiling was meegedraaid als haar leeftijdgenoot Bep.

Boekje Open

Nu gaf de OBA van 1974 tot 1985 een personeelsblad uit, gefinancierd door de directie maar niettemin met een onafhankelijke redactie, die uit dankbaarheid vaak regelmatig diezelfde directie de mantel uitveegde. Ja, dat kon toen nog. Kwaadwillenden spraken dan van repressieve tolerantie, ook al zo'n term die je nooit meer hoort. Het blad heette woordspelig Boekje Open. 

Naast dit tijdschrift bestond er ook een bibliothecaris, genaamd Leo Willemse. Leo, inmiddels bijna vier jaar met pensioen, werkte toen net bij de OBA, en wel als jeugdbibliothecaris. Zeker, die bestonden, ook al waren ze dun gezaaid. Deze jeugdbibliothecaris zat in de redactie van het genoemde blad. Dat was geen toeval: Leo zat overal in.

Leo Willemse (r). Links zijn collega Lex Meijer (foto Lex Meijer Archief)

Een tijdje terug vertelde hij me dat Boekje Open Zus Tiebackx in 1977 heeft geïnterviewd. Het interview staat in een zogenaamd vrouwennummer. Dat klinkt als een vreselijk oubollig iets en al helemaal voor een vrouwenbedrijf als de OBA, maar vrouwennummers hoorden heel erg bij die periode. Dit vrouwennummer had hij gelukkig nog in zijn archief zitten. 

Het kan raar lopen. Afgelopen week nam Leo contact met me op over iets anders. Tijdens het lezen van de vorige aflevering viel zijn blik viel op deze foto-achterkant:

Dat was zijn eigen handschrift! En zo komt alles samen. Want net in die jaren werkte hij op het filiaal Emmastraat.

brokstukken

Nu dat interview in Boekje Open. Wat een feest der herkenning om het te lezen. Zus vertelt allerlei interessante dingen over de RKOLB, die als een transparantje precies over dit blog heenvallen. Het is een en al check, check, check. Net als het verhaal van Rolly Bingen brengt het coherentie aan in de brokstukken ongestructureerde ontdekkingen die we in de loop van dit blog hebben opgegraven. 

geboortebericht van Zus Tiebackx, 1906 (Delpher)

Links naar het interview staan een stukje lager op deze pagina. Een paar in het oog springende dingen in dat interview:

We komen eindelijk te weten wat Zus na de fusie in '70 ging doen - ze was toen 64. Anders dan Bep, die de fusie een goede gelegenheid vond om met pensioen te gaan, bleef Zus werken, nu dus voor de nieuwe OBA. Dat deed ze op filiaal Emmastraat, waar ze aan het begin van haar carrière nog volontair was geweest. 

Maar ook het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd kon haar niet afremmen: ze bleef gewoon doorwerken alsof er niets aan de hand was.

Op een dag kort voor haar zeventigste besloot de leiding dat het welletjes was geweest. Ze moet echt van haar werk gehouden hebben. Wat zal het moeilijk zijn geweest om te stoppen.

De pas begonnen Leo, toen nog piepjong, heeft haar nog net meegemaakt. Luister eerst even naar wat hij mij deze week vertelde:

In 1975 werkte mevrouw Tiebackx - ik wist pas veel later dat ze Zus of Heleen - Hélène werd genoemd - nog in de Emmastraat, een klein aantal uren per week. Ze was dovig en telde niet meer echt mee qua werk - ze was al over de 65! Ze scharrelde rond, rommelde met de uitleenbakken en catalogi - of ze nog echt advies gaf? 

Eind 1975, begin 1976 hebben we afscheid van haar genomen, bij haar thuis, twee straten achter de Emmastraat, maar welke straat weet ik niet meer. Achteraf is het jammer dat niemand besefte dat ze een enorme staat van dienst had; niemand interesseerde zich voor welk verleden dan ook - ik ook nog niet.

Ontroerend beeld schetst Leo van een bejaarde bibliothecaresse die geen afscheid kan nemen, nog een paar onduidelijke werkjes blijft doen, en daar gelukkig ook de ruimte voor krijgt, aangezien ze geen vlieg kwaad doet. Hoe mooi, hoe menselijk.

Leo's laatste opmerking, over de desinteresse voor de geschiedenis van  de RKOLB in het algemeen en voor het filiaal in het bijzonder, is absoluut een eye-opener; voor mij, maar vast ook voor de trouwe lezer van dit blog. We zullen daar gauw op terugkomen.

Maria Coebergh

Terug naar het interview. Mevrouw Tiebackx vertelt hoe moeilijk het in de jaren '30 was om aan werk te komen als bibliothecaresse. Zonder financiële hulp van je ouders lukte het eigenlijk niet. Het is niet voor niks dat het een beroep voor vrouwen uit de betere kringen was. We hadden dit al ontdekt in aflevering 40 over vrouwenberoepen en de mythe van de incomplete vrouw. Aardig om het allemaal te herkennen in Zus haar relaas. Check.

Zus werkte begin jaren '30 eerst een half jaar als volontair (vrijwilligster) hopend op een vaste aanstelling. Er was zelfs een collega die in Haarlem woonde en iedere dag heen en weer ging, in de verwachting dat er op een dag een betaalde functie voor haar zou vrijkomen. Natuurlijk herkennen we hier Maria Coebergh, de dochter van de bekende katholieke boekhandelaar Henry Coebergh. Aan Maria is een aparte aflevering gewijd. Check.

Maria Coebergh in 1939 (EF)

Gedetailleerd vertelt Zus Tiebackx over de katholieke zeden in de bieb, zoals wat voor boeken er wel werden aangeschaft en welke boeken niet: Geen boeken van Marx, maar wel boeken over hem, vooral als ze anti waren.

Lees voor meer verdieping de aflevering over het terreurinstituut Idil.

Tot mijn opluchting komt haar beschrijving van de onderlinge sfeer in de RKOLB geheel overeen met mijn eigen uitspraken hierover. Weet u nog dat piepkleine fotootje van The A-Team, 11 bij 7 centimeter slechts? Ik heb het destijds afgedrukt op A3-formaat en boven mijn bureau gehangen. Dagen en nachten vulde ik met staren naar deze zeven vrouwen, totdat het onzichtbare aan mij werd geopenbaard. Pas na zeven weken staren durfde ik te schrijven, het was aflevering 5: 

Ze kijken ontspannen de lens in, er is chemie, er is harmonie, je voelt dat het wel goed zit tussen deze zeven, we kijken naar een team.

The A-Team, 1939 (EF)

Zus bevestigt het allemaal, al staat ze er zelf niet op. Check.

Dik Trom

Heel interessant zijn haar herinneringen over de oorlogsjaren, want daar weten we weinig van. Net als de OLB ging ook de RKOLB er preventief toe over om anti-Duitse boeken te verwijderen. Dat gebeurde uit angst dat de teergevoelige bezetter er aanstoot aan zou nemen, en vervolgens de hele tent dichtgooide. Sowieso verbood de Mof tal van kinderboeken, tot Dik Trom aan toe. Zo'n lijst kwam dus nog eens bovenop de akelig lijvige katholieke Index Librorum Prohibitorum: boeken die verboden waren dan wel half-verboden. Zo werd de spoeling wel heel dun.

Joods personeel zal er niet geweest zijn zoals bij de OLB, de bieb van de niet-confessionele zuil, wél het geval was. De bezetter dwong de OLB om joods personeel te ontslaan. Zeer pijnlijk. Driekwart eeuw later is het gelukkig een kleine moeite om dit krachtig te veroordelen. Een dergelijk gewetensdilemma is de RKOLB dus bespaard gebleven. Wel kwam er een verbod om joodse klanten te helpen (herkenbaar aan hun ster), maar als we Zus moeten geloven, lichtte het personeel daar de hand mee.

ongemotiveerde meiden

Na de oorlog ging het volgens Zus in een paar opzichten bergafwaarts: ongemotiveerde meiden die er kwamen werken, er werd maar op los getrouwd waarna men vertrok, en veel te weinig mannelijke collega's. Toch heeft ze tot zes jaar na de fusie, dat was dus 1976 toen ze al 70 was, met veel plezier gewerkt op haar vertrouwde filiaal Emmastraat. in het interview komt ze over als alweer zo'n leuke, positief ingestelde vrouw met een scherpe kijk op de dingen. Vrouwen noemt ze de pioniersters van de bibliotheek. Dat lijkt me een understatement.

Het hele interview plus de prachtige voorpagina van het blad staat hier als pdf, en hier als jpg. Het zal smullen zijn voor degenen die de Emmastraat Files hebben gevolgd, en voor anderen ook; voor iedereen dus. Lees het vooral.

=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=

Stijn Fens in Trouw over De Emmastraat Files:

"Prachtige geschiedschrijving. Achteruitdenken en voorzichtig omwoelen tot je meer weet."

Lees Stijns hele tot nadenken stemmende column, over het belang van de tijd nemen voor dingen, hier.

Ons Amsterdam, artikel over de geschiedenis van de RKOLB, feitelijk een samenvatting van dit blog: hier.

Artikel van Wim Keizer in Bibliotheekblad over De Emmastraat Files:

hier (pdf).

extra service:

Wilt u nieuwe afleveringen voortaan per mail ontvangen? Dat kan heel simpel. Zet in het vak bijna helemaal bovenaan deze pagina, waar nu Email address... staat, uw emailadres.

Staat dat vak er niet? Doe het dan even op een pc/laptop. Op sommige telefoons valt het weg.

Druk nu op de knop Submit rechts, en bevestig het bevestigingsmailtje wat er vervolgens in uw mailbox valt. Dat is alles!

Volgende keer: 80. Een filiaal in verval. Hier.

Vorige keer: 78. Wij zijn solidair. Hier.