11. De Krijtberg

11  
D E    E M M A S T R A A T    F I L E S 

verzuiling en ontzuiling van de openbare bieb

de glorieuze Krijtberg

11. De Krijtberg

paardans

Aflevering 6 en 7 handelden over het unieke manuscript Wordingsgeschiedenis uit 1930, onderdeel van de Emmastraat Files. De anonieme auteur beschrijft hierin hoe een speciale commissie werd belast met het op poten zetten van een rooms-katholieke openbare bieb, en hoe deze commissie een paardans uitvoerde met de Vereeniging Geloof en Wetenschap, met als lokeend een pot met subsidie.

Het resultaat van deze dans, de daadwerkelijke geboorte van de RKOLB, werd door de betrokkenen organisch beschreven in termen van ouders en kinderen. Hierbij zag het eerste kindje, filiaal Augustinus, het licht nog vóór de vader, de hoofdvestiging. Een wonder!

Maar wat was dat eigenlijk voor vereniging, Geloof en Wetenschap, en wat moet die in dit blog? En waarom zijn daar drie afleveringen voor nodig?
Het antwoord is simpel. Zonder G en W was het nooit wat geworden met de RKOLB.

de Crytbergh

Eerst iets over de Krijtberg. Op de plek waar nu deze glorieuze kerk staat, stonden lang geleden drie grachtenpandjes. In 1654 kocht een jezuïet ze, en vestigde in het middelste een schuilkerk - het protestantse stadsbestuur tolereerde in die tijd het belijden van het katholieke geloof, zolang dit maar verdekt gebeurde, opdat niemand er aanstoot aan kon nemen.  
Dat pand had een gevelsteen met de woorden de Crytbergh. Het was toen al gebruikelijk dat schuilkerken werden vernoemd naar de gevelsteen. Omdat het huis aan de rand van de toenmalige stad lag, kon niemand er wakker van liggen in het tolerante Amsterdam.

De Crytbergh, Gerrit van Lingen maakte deze tekening ergens tussen 1768 en 1819. (Stadsarchief)

Een bezoeker die we nu nog kennen was Vondel, die zich kort daarvoor had bekeerd tot het katholicisme, uiteraard tegen het zere been van het stadsbestuur. Nog pikanter misschien is het feit dat ook Jacob van Campen de schuilkerk frequenteerde, de architect van het Stadhuis (nu het Paleis op de Dam), dat net in die jaren verrees.

De loop zat er goed in. Een paar decennia later bouwde men pal achter de schuilkerk op de open ruimte die er daar was een nieuwe, veel grotere schuilkerk, ingeklemd tussen de huizen aan de Herengracht en die aan het Singel. Die stak overal bovenuit. Nogal een provocatie! Kan je dan nog wel spreken van een schuilkerk? Begin 18e eeuw werden vanwege een akkefietje alle jezuïeten uit Nederland verbannen, maar de Crytbergh heeft alles overleefd. 
Niet voor niets is in de anderhalve  eeuw daarna de kerk alleen maar groter geworden. We springen door naar 1873, met terugwerkende kracht een belangrijk jaar.

pater van Schijndel

Want toen richtte Pater van Heyst S.J., een van de jezuïeten aldaar, samen met een tiental over het algemeen jonge getrouwen de Petrusvereeniging op, een katholiek-wetenschappelijk genootschap. Verderop meer over het doel van deze vereniging.
Er werden hoge intellectuele eisen gesteld aan het lidmaatschap. Ook blijkt de ambitie uit het feit dat niet op een vergadering komen opdagen werd bestraft met een boete. Meer dan twintig leden had de vereniging niet de eerste jaren; misschien lagen de ambities wel té hoog.

Zeven jaar later ging de legendarische pater van Schijndel S.J. (1835-1911), de scepter zwaaien in kerk en vereniging, en die gooide meteen de beuk erin. Een van de eerste dingen die hij deed: hij veranderde die wat duffe naam Petrusvereeniging in het zelfbewuste en uitdagende Geloof en Wetenschap (voortaan G en W).

Pater van Schijndel in 1897. Foto van een verdwenen schilderij door Theo Molkenboer

De naam van deze vereniging lijkt van de 21e eeuw uit bezien twee onverenigbare termen te bevatten. We zullen nog zien dat het ook in die tijd geen vanzelfsprekende combinatie was. Zeker is dat jezuïeten altijd veel belangstelling voor wetenschap hebben gehad, met onderwijs als specialiteit. Het geloof leek hierbij niet bijzonder in de weg te zitten.

emancipatie

Het opzetten van G en W was een logische stap in het proces van katholieke emancipatie en verzuiling. Doel van de vereniging was om de leden op wetenschappelijke wijze te volmaken, in de kennis en verdediging dier waarheden vooral, waartegen de dwalingen des tijds indruischen.

De Tijd in een terugblik, 4 januari 1931 (Delpher)

De katholieke zuil dus als bastion, als vesting waarvan de bewoners dienden te worden beschermd tegen de gevaren van de denkbeelden van de moderne tijd. Zonder een degelijke apologie was het katholieke geloof weerloos. We komen deze gedachte ook nog tegen in de Wordingsgeschiedenis van een halve eeuw later (afleveringen 6 en 7). Kennis in het algemeen en boekenkennis in het bijzonder was het wapen van de katholiek die pal stond voor zijn of haar geloof. De lange periode van onderdrukking (tot de Grondwetsherziening van 1848) waarin katholieken niet openlijk hun geloof mochten belijden, zal tot deze defensieve instelling hebben bijgedragen. En ja, overal waarde de jezuïetengeest rond; de nieuwsgierigheid, de zucht naar onderzoek en zelfonderzoek. Maar uiteraard alles ter meerdere eer en glorie Gods.

meesterzet

Een andere meesterzet van Van Schijndel was het openstellen van de vereniging voor studenten. Blijkbaar bestond er onder de katholieke intelligentsia een flinke intellectuele honger, want de vereniging groeide en bloeide nu. Men organiseerde discussieavonden over diverse onderwerpen zoals het sociale vraagstuk, het Darwinisme, en het huwelijk. Het maandblad Elsevier noemde Van Schijndel in 1903 leider van de intellectueele élite der meerendeels studeerende Nederlandsch-katholieke jeugd. Tegenwoordig zouden we G en W een spiritueel centrum noemen.

even terzijde

Op dit punt wil ik de lezer alvast verklappen dat er na de laatste aflevering van de Emmastraat Files op deze plek een nieuw blog zal starten over de heden volkomen vergeten muziekpater Louis de Sonnaville S.J., een exacte tijdgenoot van Van Schijndel. Naar ik me steeds meer realiseer tonen de heren opvallend veel overeenkomsten: energiek, gedreven, intellectueel, zelfbewust, een passie voor zendingswerk in de hoofdstad, en zich liever bevindend tussen de boeken dan in de kerk. Maar de grootste gemene deler is dat beiden jezuïeten waren. Elk van hen zou op zijn manier een stempel drukken op het intellectuele en geestelijke leven van Amsterdam rond 1900. 

de kist van De Sonnaville (eigen foto)

Uitgangspunt van dat nieuwe blog vormt de ontdekking van een eikenhouten kist in de gewelven van de Openbare Biep te Amsterdam, en de reconstructie van de aanvankelijk ondefinieerbare inhoud daarvan.

de nieuwe Krijtberg

In 1880 ging aan het Singel een rijtje huizen plat, waaronder de schuilkerk, en verrees de majestueuze ranke ongegeneerd neogotische Krijtberg met de twee torens zoals wij hem kennen. Officiële naam: de Sint Franciscus Xaverius Kerk, maar niemand gebruikt die. Alles wat er in de buurt staat verschrompelt van kleinheid.

De nieuwe Krijtberg uit 1883 (eigen foto)

de belangrijkste heilige in deze jezuïetenkerk: Ignatius van Loyola (eigen foto)

De Krijtberg gezien vanaf de achterzijde, de Herengracht. Het lijkt wel alsof het monumentale gebouw de huizen al uitpuilend het water in probeert te duwen.  Let op het huis met de trapgevel. De komende afleveringen spelen zich daarbinnen af. (eigen foto)

De Leylijnoloog Rob Noord beweert dat er pal onder de Krijtberg een leylijn loopt. Maar ik denk dat hij iets heel anders voelt: meer dan drie eeuwen van ingeklonken jezuïetische vibraties.

Aanvankelijk zat G en W dus gewoon in de pastorie van de oude schuilkerk, die al spoedig te klein was. In 1883 kwam met de nieuwe Krijtberg ook een nieuwe zaal gereed bestemd voor G en W, achter de kerk. Maar ook hier groeide de vereniging al snel uit. Gelukkig tikte men in 1891 een fraai gebouw aan de Herengracht op de kop, op dezelfde hoogte op het Singel, zie foto. Dankzij wat verbouwingen kon dit pand vrijwel versmelten met de kerk.

Rood omcirkeld het pand Herengracht 415. Door de vele aanbouwen loopt het door tot aan de Krijtberg aan het Singel (foto: screenshot Google Maps)

hier is de drietraps aanbouw nog beter te zien.

De renovatie bracht G en W bijna tot de bedelstaf, maar het resultaat was ernaar! In de Emmastraat Files bevond zich onderstaande foto, compleet in vooroorlogse envelop. Herengracht 415, het huis met de trapgevel. Zelfs een kunsthistoricus zal niet meteen doorhebben dat die prachtige Renaissance-gevel in werkelijkheid een laat-19e-eeuwse make-over waarmee het 17e-eeuwse pand uit werd opgepimpt. De foto is waarschijnlijk begin jaren 30 gemaakt, toen de RKOLB er net zat.

Herengracht 415, 1931? (EF)

Sindsdien is er aan de buitenkant niet veel veranderd.

Herengracht 415, 2019 (eigen foto)

En hier, pand in het midden, met nog de originele klokgevel, rond 1770, tekening van C. Jacobsz. (Rijksstudio)

In 1907 lukte het G en W om een bibliotheek in het pand te stichten, die vierentwintig jaar later zou opgaan in de RKOLB.
Maar zover is het nog niet. De volgende keer gaan we een kijkje nemen in het huis met de trapgevel.

Voor deze aflevering heb ik rijk geput uit Herengracht 415 : 100 jaar geloof, wetenschap & cultuur van Karin Jongbloed. Dit boekje is in 1991 uitgegeven door de Boekmanstichting, de huidige bewoner van dit pand.
Ook heb ik gebruik gemaakt van De Nieuwe Krijtberg : een neogotische droom van Lydia Lansink en Peter van Dael uit 1993.

de volgende keer (over twee weken):

De bieb van Geloof en Wetenschap

Vorige aflevering (10. Een filmp van twee beeldjes): hier.
Volgende aflevering (12. De bieb van Geloof en Wetenschap): hier.